Әр баланың өз таланты да, қиыншылықты сезінетін немесе мүлде қол жеткізе алмайтын салалары да болады, яғни өзінің физикалық және психикалық құрылымына, денсаулық ерекшеліктеріне және ойлауына байланысты шектеулері болады. Мүмкіндігі шектеулі балаларда бұл шектеулер, сөзсіз, әлдеқайда өткір және сезімтал көрінеді. Бірақ қамқор мұғалімдердің тәжірибесі көрсеткендей, бұл балалардың күшті жақтарына сүйену оларға ұқсас проблемалары жоқ құрдастарымен бірдей жетістікке жетуге көмектеседі.
Астанадағы №3 балалар музыка мектебінің ұстаздары мүмкіндігі шектеулі балалардың мүмкіндіктеріне сеніп, олардың білім алуына ерекше жағдай жасап отыр. Бір оқушының республикалық және халықаралық деңгейдегі жарқын жеңістері осы көзқарастың маңызды нәтижесі болды. Егер мектеп бұл жағдайды елемегенде не болатынын, дарынды қыздың тағдырына қалай әсер ететінін көз алдыңызға елестетсеңіз, бала бойындағы дарындылықты дамытуға, көмектесуге, қолдауға, бағыт-бағдар беруге дайын позицияның қаншалықты маңызды екені белгілі болады. Бұған көп күш пен уақыт қажет, бірақ шын мәнінде бұл мұғалімнің қолына түскен әрбір балаға лайықты жалғыз дұрыс тәсіл. Бұл игі шарада мектеп мұғалімдері өз тәжірибелерімен бөліседі.
1989 жылы қабылданған және бес жылдан кейін Қазақстанда ратификацияланған Бала құқықтары туралы конвенцияның 23-бабында денсаулығындағы ерекшеліктерге қарамастан, «бала өзінің қадір-қасиетін қамтамасыз ететін, өзіне деген сенімділігін арттыратын және қоғам өміріне белсенді қатысуын жеңілдететін жағдайларда толық және лайықты өмір сүруге тиіс» делінген [1]. Ал 2011 жылдан бастап елімізде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқу бағдарламасын олардың ерекшеліктеріне міндетті түрде бейімдей отырып, жалпы білім беру процесіне қосу туралы шешім қабылданды. Балалар музыка мектебі қосымша білім беру ұйымы ретінде мүмкіндігі шектеулі балалардың қолжетімді білім алу құқықтарының толық жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге тиіс және қамтамасыз ете алады.
Инклюзияның нормативтік базасы әлемде, атап айтқанда, Қазақстанда айтарлықтай табысты және әртараптандырылған. Бірқатар халықаралық құжаттар балалық шақтағы мүгедектік, оңалту және сәйкесінше білім алу құқықтары мәселелеріне арналған [2–8]. Бірақ Қазақстан Республикасы Білім министрлігінің Республикалық қосымша білім беру оқу-әдістемелік орталығы әзірлеген «Қосымша білім беру жағдайында ерекше білім беруді қажет ететін балалардың шығармашылық дамуы» әдістемелік ұсыныстары Қазақстандағы қосымша білім беру ұйымдарында инклюзия бойынша жұмыс үшін негіз болды [9].
Қазақстанда соңғы онжылдықта мүмкіндігі шектеулі және ерекше қажеттіліктері бар балаларды әлеуметтендірудің тұрақты үрдісі байқалуда. Мемлекетіміз олардың қоғамға одан әрі бейімделуіне, шығармашылық әлеуетін жүзеге асыруына және мүмкін, болашақ мамандығының іргетасын қалауына ықпал ететін лайықты білім алуына алаңдайды.
Қосымша білім беру жүйесінде балалардың мүгедектігінің ерекшелігі мен қосымша білім алу қажеттілігі ескерілуі керек. Бұл жағдайда барлығына дерлік қолжетімді бос уақытты және жеке тұлғаның интеллектуалды ұтқырлығы маңызды болатын білім беру қызметін ажырата білу қажет. Мысалы, көру қабілеті бұзылған және тірек-қимыл аппараты бұзылған балалар медициналық қарсы көрсетілімдер болмаған жағдайда вокалды ән айтуды (халық, эстрадалық, классикалық) немесе музыкалық аспаптарда ойнауды ойдағыдай меңгере алады.
Педагогтардың кәсіби құзыреттілігі мен оқушылармен инклюзивті жұмыс жасаудағы тәжірибелілігі баланы «зиян келтірме» қағидасын ұстана отырып, белгіленген жолмен сауатты жүргізу үшін қажетті шарт.
Жоғарыда айтылғандай,
инклюзивті білім беру мәселесі нормативтік құжаттама деңгейінде жеткілікті түрде әзірленген. Бірақ әдістеме мен технология тұрғысынан оның бірқатар олқылықтары бар.
Мүмкіндігі шектеулі баланы балалар музыка мектебінде оқу барысында сүйемелдеу – ерекше тақырып. Мұндай баламен тиімді жұмыс істеу үшін білікті кадрлар, тьюторлар, арнайы құрал-жабдықтар, әдістемелік әдебиеттер болу қажет.
Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім беру траекториясы екі педагогикалық бағытты – интеграцияны (жалпы білім беру процесіне қосу) және инклюзияны (бейімделген бағдарламаларды жасау) қамтиды.
Бірінші бағыт ең танымал және қолайлы, өйткені ол сапалы жаңа бейімделген бағдарламаларды жасауды қажет етпейді. Бірақ мәселенің басқа жағы да бар. Музыкалық мектепте ерекше білім беру қажеттіліктері бар балаларды оқыту тәжірибесімен бетпе-бет келгенде, мұғалімдер кейбір пәндерді оқытудың инклюзивті, жеке көзқарасты қажет ететінін түсінеді.
Осылайша,
инклюзивті білім беруге деген қажеттілік сөзсіз бар. Мүмкіндіктер де бар, бірақ міндет негізінен музыкалық-теориялық циклдің мамандығы мен пәндері бойынша мұғалімдердің иығына түседі.
Дайын іс-қимыл жоспары, «педагогикалық бағыт» жоқ және болуы да мүмкін емес, өйткені әрбір мүмкіндігі шектеулі баланың өзіне тән ерекшеліктері мен қажеттіліктері болады. Педагогтар көбінесе өз бастамалары бойынша туындаған қиындықтарды және алға қойылған тәрбиелік міндеттерді шешу үшін ғылыми топтарға бірігіп, қосымша білім беру жүйесінде инклюзивті білім беру бойынша семинарлар мен курстарға қатысады. Бірақ арнайы баламен жұмыс істеу үшін бейімделген бағдарламаларды, күнтізбелік-тақырыптық және сабақ жоспарларын, оқу-әдістемелік құралдарды және тағы басқаларды жасау ғылыми негіздеуді (эксперименттік жұмыс), медицина мамандарымен кеңесуді, психологтардың қолдауын және оқытудағы үлкен тәжірибені қажет етеді. Сонымен қатар, отбасымен және тьютормен – мұндай баламен бірге ілесіп жүретін адаммен байланыс орнату қажет.
Астана қаласындағы Е. Серкебаев атындағы №3 балалар музыка мектебінде түрлі күрделі медициналық диагнозы бар бірнеше бала білім алуда және олар бір дәрежеде интеграциялық жолды сәтті жалғастыруда. Бірақ бір балаға – көру қабілеті бұзылған Елизавета Хижнякқа инклюзивті оқыту әдістерін қолдану қажет.
Бұл баланың білім беру процесінің арнайы жағдайларын жобалауды әкімшілік, мамандық, музыкалық әдебиет және сольфеджио және басқа пәндер бойынша мұғалімдер қамтамасыз етеді.
Қыз алты жасынан бастап біздің музыка мектебімізде оқиды – алдымен ол ерте музыкалық дамуға арналған эксперименттік топқа (ЕДТ) барды, содан кейін эстрадалық вокал мамандығы бойынша негізгі мектептің бірінші сыныбына қабылданды. Ол қазір жетінші, соңғы сыныпта оқиды.
Осы оқушымен жүргізілген практикалық жұмыс туралы аздап айтып берейік. Елизавета оқуға қабылданғаннан кейін біз оның әлеуметтік картасы мен оның негізінде жеке білім беру маршруты құрастырылатын сипаттамаларын жасадық, тьютордың рөлі (бұл жағдайда ана) және баланы алып жүру шарттары анықталды. Толыққанды оқыту үшін бастауыш сыныпта оқытуға арналған «Музыкалық сауаттылық және ырғақ», «Музыка тыңдау», кейінірек «Музыкалық әдебиет», «Жеке сольфеджио», «Қазақ музыкалық әдебиеті» сияқты пәндер топтамасы әзірленді. Оның үстіне 4 және 5-ші сыныптарда «Музыкалық әдебиет» және «Қазақ музыкалық әдебиеті» пәндері жеке, ал 6 мен 7-ші сыныптарда топпен оқытылды, өйткені оқушы белгілі бір жетістікке жетті, яғни, интеграция әдісін қолдануға болады. Осы жылдар ішінде музыкалық-терминологиялық сөздік қалыптастырылды, ауызша сөйлеу дамыды, композиторлар мен шығармалар туралы музыкалық әсерлер мен білімдер қоры жинақталды, табандылық, оқуға деген құштарлық, музыкалық шығармаларды талдаудағы білім, дағдылар қалыптасты, эмоциялық сезімталдық және басқа студенттермен байланысуға деген ұмтылысы дамыды. Топқа интеграциялау оң нәтижесін бере бастады: Елизавета басқа студенттердің жауаптарын тыңдайды, өзінің пікірін айтады, пікірталасқа сенімді түрде араласады, тест тапсырмалары мен викториналарға жақсы жауап береді (шығарманы таниды және авторын біледі), сабаққа, оқу үдерісіне үлкен қызығушылық танытады, олимпиадаларға, конкурстарға және ғылыми жобаларға қатысады.
Қажырлы еңбектің арқасында білім беру процесі өте сәтті өтіп жатыр, теориялық және практикалық материалды игеру деңгейі бойынша қыз бала өзінің қатарластарынан қалмай келеді. Сонымен қатар, сабақ барысында оның әлеуметтік әлеуетін арттыруға және шығармашылық әлеуетін ашуға бағытталған бірегей жұмыс әдістері табылды. Мысалы, музыкалық әдебиет саласында музыка мен аудиодәрістерді тыңдауға сүйенеді, мысалы, саксофон, орган, барабан сияқты классикалық музыкалық аспаптармен және қазақ халқының (саз сырнай, жетіген, қоңырау, домбыра, қобыз және т.б.) ұлттық аспаптарымен жанасу арқылы танысу әдістері қолданылады.
Барлық атқарылған жұмыстың нәтижесі – бұл Елизавета Хижняктың жоғары жетістіктері: ол Мәскеуде өткен сольфеджиодан «Доминанта» халықаралық олимпиадасының І дәрежелі лауреаты атанды, Астана қаласындағы ҚазҰӨУ-де өткен музыкалық-теориялық пәндер бойынша Республикалық олимпиадада 3-ші орынды иеленді және «вокал» мамандығы бойынша қырықтан астам жеңіске жетті. Берілген тапсырмаларды көре алатын дарынды оқушы дені сау балалармен қатар жеңімпаз атанды.
Көрнекі қабылдаудың болмауы музыкалық және дәрістік материалмен танысу процесін айтарлықтай қиындатады. Біздің жағдайда баланың сенсорлық салада бұзылысы бар, визуалды қабылдау қабілеті жоқ.
«Сольфеджио», «Музыка тыңдау» және «Музыкалық әдебиет» пәндерінің цикл ішінде көптеген өзара байланысы бар екенін ескере отырып, білім беру процесінде олардың бірқатар міндеттері бар екенін айта кету керек: баланы музыканы тыңдауға және оны музыкалық терминологияны қолдана отырып сипаттауға үйрету; музыканы шығарманың нақты бейнесін ашатын құрамдас бөліктердің жиынтығы ретінде естуге үйрету; музыкалық шығармаға эмоционалды жауап беруге қол жеткізу; музыкалық-бейнелеу құралдарының мағынасын түсінуге үйрету; жалпы шығарманың да, жекелеген бөліктерінің немесе элементтерінің де семантикасын, мазмұндық жағын ашып, оны өз бетінше түсінуге және дәлелдеуге үйрету; музыкалық шығарманы, композиторды және шығарманың атауын, музыкалық дәуірді есте сақтауға үйрету.
Бірақ бұл пәндерді мүмкіндігі шектеулі балаларға оқыту барысында бірқатар мәселелер туындайды. Егер оқушы да, оны оқытатын мұғалім де нота жазу үшін Брайль шрифін білмесе, балаға естігенін (сольфеджио бойынша диктантты немесе жай ғана ұнаған әуенді) жазып алуды қалай үйрету керек? Бұған теоретик-педагогтарды үйретпейді. Балаға пейзаждың, бейненің немесе эмоцияның мазмұнын жеткізу қажет болатын жағдайлар да туындайды және бұл өте қиын, өйткені бала ешқашан табиғатты немесе көркем суретті көрмеген әрі жан дүниесінде жауапты сезінбеген.
Осы және басқа да көптеген мәселелерді мұғалімдер сенсорлық қабылдау бұзылысы бар баламен сабаққа дайындалу кезінде шешеді. Және бұл процесті нақты сипаттау мүмкін емес, өйткені ол жеке және шығармашылық, интуитивті түрде жүреді.
Әрине, мүмкіндігі шектеулі балалармен жұмыс жасайтын мамандарды қайта даярлау, осындай оқушылармен тәрбиелік іс-шараларды жүзеге асыратын мұғалімдермен бірігіп, олармен тілдесу, сондай-ақ осы тақырыпқа арналған семинарлар өткізіп, жарияланымдарды басып шығару баға жетпес көмек болуы мүмкін.
Мұндай мәселелерді оқытушылар қалалық семинарлар мен курстарда көтереді, бірақ, бір өкініштісі, әзірге олар негізінен өз бетінше шешіліп келеді.
Елизаветаның жағдайы туралы айтатын болсақ, оның көзі мүлдем көрмегенімен, есесіне есту қабілеті мен қолмен ұстап сезу қабілеті күшті дамыған. Оның музыканы түйсікті ұғыну және музыкалық есте сақтау қабілеті ерте музыкалық даму тобында дами бастады – «Музыкалық сауаттылық және ырғақ» және «Музыка тыңдау» пәндері мектеп жасына дейінгі қыз баланың музыканы түйсікті ұғыну қабілеті «Сольфеджио» пәнінде музыкалық материалды толық қабылдауға дайындады. Алғашқы сабақтардан бастап оқыту оның абсолютті есту қабілетіне сүйене отырып жүргізілді, яғни ол баланың жақсы есту қабілетіне негізделген. Сонымен бірге дыбыстық талдау, ауызша диктант, ырғақты диктант, мәнердің түрін, қадамдарды, интервалдарды, аккордтарды анықтау, сонымен қатар дауыспен немесе аспаппен ән айту сияқты жұмыс түрлері қолжетімді болды. Ноталық орнақта әуенді дәстүрлі жазу ғана қолжетімсіз болып қалады, бірақ оқу құралдары болса, графикалық жазба жүргізу әбден мүмкін. Егер оқушының қабілеттері едәуір әлсіз болса, көлемі аз және жеңіл музыкалық материалды пайдалануға кеңес беріледі. Музыкалық диктантпен (яғни, әуенді жазып алумен) жұмыс істегенде әуеннің құрылымына (кезең, сөйлем, сөз тіркесі, мотив), әуен түріне (өсу, кему, толқын тәрізді, прогрессивті, секіру- сияқты және т.б.), ырғаққа, мақамдық бояуға, тірекке және қадамдар бойымен қозғалысқа баса назар аудару керек. Сонымен қатар, нашар көретін немесе мүлде көрмейтін оқушыларда қолмен «көру», яғни заттарды ұстау арқылы қабылдау дағдылары қалыптасады, бұл толыққанды музыкалық білім алуға мүмкіндік береді.
Мүмкіндігі шектеулі, әсіресе көру қабілеті нашар балалар бар сыныптарда «Музыкалық әдебиет» және «Қазақ музыка әдебиеті» пәндерін оқыған кезде әңгімелесу, түсіндіру, мұғалімнің түсіндірме сөзімен музыка тыңдау, аудиодәрістер (мұғалім өзі осындай ресурс жасайды), аспаптарды қолмен ұстап танысу және тікелей жанасу арқылы тану әдістеріне сүйенуге болады. Сондай-ақ тренингтерді танымдық ойындар, ауызша тест тапсырмалары және викториналар түрінде өткізуге болады.
Қосымша білім беретін мектептердің көпшілігінде мүмкіндігі шектеулі оқушыларды оқытуда жеңілдіктер қарастырылмаған. Бірақ мұғалімдер қамқор және шығармашылық адамдар, сондықтан олар карталарды сатып алып, өзінің тәжірибесі мен тьютордың кеңесіне сүйене отырып, балаға қолжетімді оқу ойындарын ойлап табады. Тьютор үй тапсырмасын дайындауға көмек көрсетеді (тақырыпты қайталау), тактильді құралдарды әзірлеу үшін мұғаліммен өзара әрекеттеседі, сонымен қатар сабаққа психологиялық бағыт береді.
Қорытындылай келе, қосымша білім беру жүйесінде мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту мәселесінің шынымен де бар екенін атап өткен жөн. Мұндай білімге деген қажеттілік жылдан жылға артып келеді. Қосымша музыкалық білім беру мүмкіндіктері де бар, бірақ олар біршама күш салуды және педагогикалық тәжірибені талдап қорытуды қажет етеді. Себебі, әр бала дара және әрбір жеке жағдайда жұмыстың өзіне бейімделген әдістемесін, әдістері мен тәсілдерін, оқу құралдарын және т.б. талап етеді. Бірақ,
педагогикалық, психологиялық қиындықтарға және баланың диагнозының күрделілігіне қарамастан, қосымша білім алуда өте жоғары жетістіктер мен нәтижеге жетуге болады.
Ең бастысы – балаға сену және күн сайын алға қойған мақсатыңа жетуге тырысу.
Әдебиеттер
1. Конвенция о правах ребёнка. Генеральная Ассамблея ООН. 20 ноября 1989 г.
2. О правах ребенка в Республике Казахстан. Закон Республики Казахстан от 8 августа 2002 г. № 345.
3. Конвенция о борьбе с дискриминацией в области образования. Генеральная Ассамблея ООН. 14 декабря 1960 г.
4. Декларация о правах инвалидов. Генеральная Ассамблея ООН. 9 декабря 1975 г.
5. Всемирная программа действий в отношении инвалидов. Генеральная Ассамблея ООН. 3 декабря 1982 г.
6. Стандартные правила обеспечения равных возможностей для инвалидов. Генеральная Ассамблея ООН. 20 декабря 1993 г.
7. Саламанкская декларация о принципах, политике и практической деятельности в сфере образования лиц с особыми потребностями. Всемирная конференция по образованию лиц с особыми потребностями: доступность и качество. Саламанка, Испания. 7–10 июня 1994 г.
8. Конвенция о правах инвалидов. Генеральная Ассамблея ООН. 13 декабря 2006 г.
9. Методические рекомендации «Творческое развитие детей с особыми образовательными потребностями в условиях дополнительного образования». РУМЦДО МОН РК. Астана, 2018.
10. Молодой ученый // ISSN 2072-0297 5.3. Казань, 2016.
Л. П. НИКИТИНА,
модератор отделения музыкально-
теоретических дисциплин
А. Г. СЕРИКОВА,
преподаватель музыкально-
теоретических дисциплин
ДМШ № 3 им. Е. Серкебаева, г. Астана
АННОТАЦИЯ
В Казахстане наблюдается устойчивая тенденция социализации детей с ограниченными возможностями и особыми потребностями. Государство озабочено тем, чтобы они получили адекватное образование, которое в дальнейшем поможет им адаптироваться к социуму и реализовать свой потенциал. Педагоги Детской музыкальной школы № 3 им. Е. Серкебаева города Астаны Л. П. Никитина и А. Г. Серикова делятся успешным опытом работы в этом направлении.
Comments