Мемлекет басшысы Қ.К. Тоқаев «Әділетті Қазақстанның экономикалық бағдары» атты Қазақстан халқына Жолдауында жасанды интеллект, блокчейн, заттар интернеті (IoT) және Үлкен деректер (Big Data) сияқты жаңа тұжырымдамалар мен технологияларды кеңінен енгізу ауыл шаруашылығысаласынан қаржы саласына дейінгі барлық салаларда ойын ережелерін өзгертуге әкелетінін атап өтті.
Адамзат баласының өзінің өмірінде жасанды интеллектке қандай орын беретіні туралы мәселе күн тәртібінде өткір тұр және оның айналасында пікірталастар да аз емес. Қалай болғанда да, Индустрия 4.0 біздің өмірімізге сенімді түрде еніп жатыр. Білім беру, медицина немесе менеджмент болсын, барлық жерде жаңа технологиялар пайда болуда және енді бұл процесті тоқтату мүмкін емес.
Әрине, біздің оқырмандар Қазақстанда жасанды интеллектті дамыту мәселесіне де қызығушылық танытады. Бұл туралы Қазақстан Республикасының Ғылым және жоғары білім министрі Саясат НҰРБЕКТЕН толығырақ айтуды сұраған едік.
– Қазір барлық жерде Төртінші өнеркәсіптік революция, цифрландыру туралы, оның адамзат өміріне қалай әсер ететіні, жасанды интеллект дамуының салдары қандай болатыны туралы айтылып жатыр. Бірақ жасанды интеллект өздігінен пайда болған жоқ, оны адамдар өздері жасайды. Олар мұны не үшін жасайды, оларды не ынталандырады деп ойлайсыз? Адамдар әртүрлі тапсырмаларды жылдам шешу үшін оларға логика жетіспейтінін сезе ме? Бәлкім, алмастыратын ақыл-ойды жасаудың орнына, өзімізді дамытудың жолдарын іздеген дұрыс болар ма еді?
– Дұрыс айтасыз, әлемде Төртінші өнеркәсіптік революция жүріп жатыр. Германия, Қытай, Мексика, Италия, Латвия сияқты дамыған елдерде Индустрия 4.0 технологияларының көмегімен салалардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру жөніндегі бағдарламалар іске асырылуда.
Жасанды интеллектті (ЖИ) жасау және дамыту – әртүрлі факторларға негізделген күрделі және көп қырлы процесс. Жасанды интеллект адам интеллектісінің күші жете бермейтін мәселелерді шешетін үлкен әлеуетке ие. Бұл үлкен көлемдегі деректерді талдауды, өндіріс процестерін оңтайландыруды, ауа райын болжауды, жаңа дәрі-дәрмектерді әзірлеуді және т.б. қамтуы мүмкін.
ЖИ өнеркәсіп, көлік, денсаулық сақтау, білім беру және бизнес сияқты әртүрлі қызмет салаларының тиімділігі мен өнімділігін едәуір арттыра алады. Бұл сонымен қатар шығындарды азайтуға, қателерді азайтуға және өнімдер мен қызметтердің сапасын жақсартуға әкелуі мүмкін.
Бүгінгі таңда ғалымдар жасанды интеллект жасау мәселелерін үлкен қызығушылықпен зерттеп жатыр. Зерттеушілердің пікірінше,
жасанды интеллекттің дамуы өмірдің шығармашылық және күрделі аспектілеріне назар аударуға мүмкіндік береотырып, адамның күнделікті және бірсарынды міндеттерден арылуына көмектеседі. Екінші жағынан, жұмыс орындарын жоғалту, технологияны бақылауды жоғалту және автономды жүйелердің дамуымен байланысты этикалық мәселелер сияқты ықтимал жағымсыз салдардың туындауына қатысты алаңдаушылық жоқ емес.
Осылайша, жасанды интеллектті дамыту және пайдалану – оң мүмкіндіктер мен ықтимал тәуекелдер арасындағы күрделі тепе-теңдік.
Қазақстанда сондай-ақ ЖИ бойынша ғылыми жобалар іске асырылуда, ЖИ проблемаларымен айналысатын ғылыми-зерттеу институттары мен орталықтары жұмыс істеуде. Елдегі жасанды интеллект COVID-19 және қант диабетін диагностикалау үшін медициналық деректерді талдау, мұнай өндіруді жақсарту, ластану деңгейін болжау, бұлттық инфрақұрылымды басқару және т.б. сияқты салаларда қолданылады.
Сөз жоқ, Төртінші өнеркәсіптік революция жұмысшылардың білімі мен құзыретіне қойылатын талаптардың күшеюіне әкеледі.
Жақында, 10 тамызда, компьютерлік индустрияның көшбасшысы IBM компаниясы«ЖИ басқаратын автоматтандырылған әлемдегі кеңейтілген жұмыс» есебін жариялады.
Бұл жасанды интеллекттің кәсіптік жұмыспен қамтуға сандық және сапалық әсері туралы тақырыпқа арналған әлемдегі алғашқы есеп. IBM бағалауы бойынша, ЖИ төңкерісі бетбұрыс кезеңіне жетті, содан кейін өзгеру жылдамдығы тәртіпке артатын болады.
Екінші маңызды қорытынды қызықты: ЖИ адамдарды алмастырмайды, бірақ ЖИ қолданатын адамдар мұны білмейтін/қаламайтын/жасай алмайтын адамдардыалмастырады.
Әрбір жұмыс істейтін адам үшін өте маңызды есептің негізгі болжамдары:
– ең алдымен, алдағы үш жылда жұмыс істейтіндердің 40%-ы ЖИ енгізуге байланысты қайта біліктіліктен өтуге тиіс. Бұл әлемдік жұмыс күшінің 1,4 млрд. (3,4 млрд.) адамы қайта біліктіліктен өтуге тиіс дегенді білдіреді. Бұл қайта даярлау адамдар мен машиналар арасындағы жаңа еңбек бөлінісіне ене білуді және адам мен машина серіктестігі еңбек өнімділігін бірнеше есе арттырып, бизнес қайтарымының экспоненциалды өсуін қамтамасыз ететін «кеңейтілген жұмыс» дағдыларын игеруді білдіреді;
- «толықтырылған жұмысқа» көшкен жұмыс орындарының шамамен пайызы: маркетинг (73%) және клиенттерге қызмет көрсету (77%) саласында төрттен үш бөлігін және сатып алу (97%), тәуекелдер және нормативтік талаптарды сақтау (93%) және қаржы (93%) саласында 90%-дан астамын құрайды.
Толықтырылған жұмыс күші дәуірінің басталуымен жұмысшылардан талап етілетін ең маңызды дағдылардағы басымдықтардың түбегейлі өзгеруін ерекше атап өткен жөн.
– Жасанды интеллекттің дамуында сіз қандай сөзсіз артықшылықтарды көресіз?
Жасанды интеллекттің дамуы қоғам үшін көптеген жақсы, оң мүмкіндіктер береді. Білім беру және оқыту жүйесінде бұл әр оқушының қажеттіліктеріне бейімделген жеке білім беру тәсілдері болуы мүмкін. Сондай-ақ, ЖИ жаңа дағдылар мен тілдерді үйренуге көмектеседі.
«ИТ саласындағы жаңа кәсіптер атласы» аясында Қазақстанда жасанды интеллект бойынша білім беру бағдарламалары әзірленіп, табысты іске асырылуда. Мысалы, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ-да 2021 жылдан бастап ASIIN аккредиттеген неміс агенттігі бакалавриат пен магистратура деңгейлерін «Жасанды интеллект технологиялары» білім беру бағдарламасы бойынша даярлауды жүзеге асыруда. Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-да 2018 жылдан бері білім беру бағдарламаларының көпшілігі ЖИ дамытуға бағытталған «Жасанды интеллект және Big Data» кафедрасы жұмыс істейді.
Көріп отырғанымыздай, ЖИ адамға ақылға қонымды уақыт ішінде өңдеу қиын немесе мүмкін емес үлкен көлемдегі деректерді, күрделі есептеулерді және үлгілерді талдауды қажет ететін мәселелерді шеше алады. Бұл ғылымда, медицинада, инженерияда және басқа салаларда қолданылады.
Маман ғалымдардың пікірінше, ЖИ өмір сүру сапасын жақсартуда және адамның негізгі қажеттіліктерін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқара алады.
Жасанды интеллект көптеген елдерде адамдар ұшырасатын денсаулық сақтау, ауыл шаруашылығы, білім беруден апаттарды басқару және қоршаған ортаның ластануын азайтуға дейінгі салаларды қамтитын өте көп өзекті мәселелерді шеше алады.
Қазақстан сондай-ақ өзінің экономикалық және әлеуметтік дамуын жеделдету, өз азаматтарының әл-ауқатын арттыру және неғұрлым орнықты және әділ әлемге үлес қосу үшін
жасанды интеллекттің мүмкіндіктерін пайдалануға дайын.
– Өздерінің дайындықтарына сенімді болмаса да, студенттер әрдайым емтихандарын қалай ойдағыдай тапсыру жолдарын іздейді. Уақыт ағымына сәйкес, олар жасанды ақыл-ойды қолдана бастады. Студенттер оны қалай пайдаланады және бұл білім беру жүйесіне, яғни, енді бастап жатқан мамандардың кәсібилік деңгейіне қандай қауіп төндіреді?
– Иә, студенттер өте белсенді және жаңа шындыққа тез бейімделеді. Бұл өте жақсы және біз мұны түсінгендіктен, университеттерде бірнеше семинар ұйымдастырдық, онда студенттерге Chat GPT -ті жеке пәндерді оқуда, материалдарды дайындауда қалай қолдануға болатындығын айттық.
Chat GPT – бұл көптеген мәтіндік деректерде оқытылған модель, бірақ ол кейбір сұрақтардың жауабын білмеуі мүмкін және студенттердің барлық сұрауларына дұрыс жауап бере алмайды. Жоғары оқу орындарына оқу процесінде модельді пайдалануда барынша тиімділік пен қауіпсіздік үшін тиісті шаралар қабылдау ұсынылды.
Сонымен қатар, бұл әдісті жаңа тапсырма форматтарын енгізуде, студенттердің білімін ғана емес, сонымен қатар олардың осы білімді іс жүзінде қолдану қабілетін бағалайтын, сондай-ақ оқытушыларға студенттердің жауаптарын бағалау процесін автоматтандыруға көмектесетін күрделі тест сұрақтарын жасау үшін қолдануға болады. Сондай-ақ, оны студенттердің жазбаша жұмыстарын синтаксистік қателіктерге, терминологияны дұрыс қолдануға және т.б. талдау және бағалау үшін қолдануға болады.
Жалпы, ЖИ және басқа технологиялар оқу процесін жеңілдету және емтиханға дайындалу үшін қолданылады. Мысалы, студенттер күрделі ұғымдарды түсіну және білімді тереңдету үшін ЖИ негізіндегі қолданбалар мен платформаларды пайдалана алады. ЖИнегізіндегі автоматты тексеру жүйелері студенттерге тапсырмалар мен сынақтардыңжауаптарын тексеруге, сондай-ақ олардың дайындығын жылдам бағалауға көмектеседі.
Сондай-ақ, жасанды интеллект студенттерге шет тілдеріндегі мәтіндерді аударуға және талдауға көмектеседі, бұл шет тілдерін үйрену және шет тіліндегі материалдармен жұмыс істеу үшін пайдалы.
Білім беруде жасанды интеллектті қолданудың оң және теріс жақтары бар. Қажетті нәтижеге қол жеткізу үшін студенттер мен мұғалімдер адалдық нормалары мен этикалық стандарттарды сақтай отырып, жасанды интеллектті қолдануға саналы және жауапкершілікпен қарауы керек.
– Студенттің, мысалы, зерттеу жүргізіп, өзінің ғылыми жұмысын жазуғақызықпауының және ол жұмысты жасауды компьютерге сеніп тапсыруының себебі неде?
– Ғылыми жұмыс жазу терең талдауды, әдебиетті зерттеуді, жаңа немесе ерекше идеяларды анықтауды қажет етеді. Бұл әсіресе егер осы салада жеткілікті тәжірибесіболмаса студенттер үшін күрделі және уақытты қажет ететін процесс.
Студенттердің ғылыми іс-әрекетке деген қызығушылығын ояту үшін оларға ғылыми зертханаларға кіру мүмкіндігі беріледі, семинарлар мен шеберлік сабақтары өткізіледі, ғылыми жетекшілер мен тәлімгерлер бекітіледі.
– Осы жылдың мамыр айында Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына мүше елдердің ғалымдарының кездесуі өтті, онда жасанды интеллект жетекші тақырыптардың бірі болды және сіз модератор болдыңыз. Осы кездесу туралы айтып беріңізші.
– Ислам ынтымақтастығы ұйымының (ИЫҰ-15) платформасы оған кіретін мемлекеттерді Төртінші өнеркәсіптік революцияның мүмкіндіктері мен сын-тегеуріндеріне дайындалуға ынталандыру үшін бастама көтереді. Қазір ИЫҰ елдері цифрлық трансформация, электрондық басқаруды кеңейту, жоғары жылдамдықты байланыс магистралін дамыту және оқыту мен білім беру арқылы ЖИ қажетті дағдыларын дамыту бойынша бірлескен іс-қимыл жасауда.
Ағымдағы жылдың мамыр айында ИЫҰ-ға мүше мемлекеттер Алматыда жетекші халықаралық сарапшылар, сондай-ақ Үкімет, ғылыми орта, бизнес және азаматтық қоғам өкілдері қатысқан жасанды интеллект бойынша конференция ұйымдастырды. Конференция білім беру мәселелеріне, сондай-ақ жасанды интеллектке қатысты ақпаратты таратуға және жаһандық жасанды интеллект пен Төртінші өнеркәсіптік революцияның салдары, мүмкіндіктері мен қиындықтары туралы халықтың хабардарлығын арттыруға арналды.
– Университеттерде жасанды интеллектті дамытуға бағытталған білім беру бағдарламалары көбейіп келеді. Министрлік осы бағдарламаларды қалыптастыруда қандай рөл атқарады?
– Жоғары оқу орындары академиялық және басқарушылық дербестікке сәйкес мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарына сәйкес білім беру бағдарламаларын әзірлейді және бекітеді.
Жалпы, университеттер білім берудегі заманауи үрдістерді ескере отырып, білім беру бағдарламаларын жаңартады.
Сонымен қатар, жоғары оқу орындары оқу-әдістемелік бірлестіктердің, «Атамекен» ҰКП, бизнес өкілдерінің, мүдделі мемлекеттік органдардың, кәсіпорындар мен жұмыс берушілердің міндетті түрде қатысуымен еңбек нарығы үшін білім беру бағдарламаларын әзірлейді.
Бүгінгі таңда ЖОО-лар «Жасанды интеллект технологиялары» (Л.Н. Гумилев Еуразия ұлттық университеті), «Жасанды интеллект» (Қазақ технология және бизнес университеті), «Кибернетика және жасанды интеллект» (Қ.И. Сәтбаев атындағы Қазақ ұлттық техникалық зерттеу университеті), «Компьютерлік ғылым және жасанды интеллект» (Қазақстан-Британ техникалық университеті), «Жасанды интеллект технологиялары» (Қарағанды индустриялық университеті) сияқты білім беру бағдарламалары бойынша кадрлар даярлауда.
Бүгінде Индустрия 4.0 негізгі трендтеріне және жасанды интеллектті дамытуға назар аудара отырып, Министрлік цифрлық индустрия үшін кадрлар даярлау бойынша кешенді жұмыс жүргізуде.
2022 жылдан бастап бірлескен меморандум аясында біз әлемдегі ақпараттық-коммуникациялық технологиялар мен зияткерлік құрылғылардың жетекші өндірушісі – Huawei компаниясымен табысты ынтымақтастық орнаттық. Біз қазірдің өзінде нақты нәтижелерге қол жеткізіп жатырмыз. Қазақстандық университеттер базасында Huawei 24 АКТ Академиясы құрылып, жасақталды, профессорлық-оқытушылық құрамның 70 адамы оқытылды, АКТ бағыттары бойынша 600-ден астам студент сертификатталды. Біздің 3 000-нан астам студент Huawei ICT Competition беделді байқауына қатысты, тіпті өңірлік жарыстардың қазақстандық финалист командалары да бар. Келесі жылы тағы 11 АКТакадемиясын ашу жоспарлануда.
Министрліктің тағы бір стратегиялық серіктесі Blockchain технологиялары бойынша әлемдік жетекші компания болып табылатын Binance компаниясы. Осы компаниямен серіктестік аясында University Outreach Program блокчейн технологиялары бойынша академиялық бағдарламаларды әзірлеуге бағытталған бірінші әлемдік кейс іске асырылды. Блокчейн технологиялары бойынша бағдарламаларды одан әрі іске асыру үшін еліміздің 21 университетінен 300-ден астам оқытушы дайындалды. 2026 жылға қарай осы салаға 40 мыңнан астам маман даярлау жоспарлануда.
Министрлік пен әлемдегі ең ірі Amazon компаниясы арасындағы 2023 жылы қол қойылған меморандум аясында жүзеге асырылып жатқан тағы бір бірегей бағдарламаны мысал етіп келтіргім келеді.
Біз қазақстандық студенттерге әлемде бірінші болып Amazon компаниясының OpenSearch жобасына қатысуға мүмкіндік беретін бірлескен бағдарлама әзірледік.
Бұл бағдарлама өңдеу және процессингпен, сондай-ақ үлкен деректерді визуализациялаумен байланысты және қазақстандық студенттерге ашық бастапқы коды бар іздеу және талдау құралдары жүйесіне қол жеткізуге мүмкіндік берді. Менторлар, Amazon компаниясының кәсіпқойлары бұл жобаны сүйемелдеді және біздің студенттермен үнемі «кері байланыс» режимінде болды. Осы бағдарламаның арқасында бағдарламаға қатысқан үздік қазақстандық студенттер Amazon компаниясынан ұсыныс хаттар алды, ал олардың кейбіреулері өздерінің стартаптарымен жұмыс істеу үшін біріге алды. Айта кетерлігі, Қазақстаннан келген студенттердің қатысу деңгейі мен құзыреттілігі Amazon компаниясының басшылығына қатты қызығушылық танытып, АҚШ пен әлемнің басқа елдерінің жетекші университеттері кіретін кеңейтілген бағдарламаны іске қосуға шабыттандырды. Біздің студенттерге бағдарламаның ізашарлары ретінде әлемнің жетекші университеттерінің студенттерімен бірлесіп командаларға қатысу және бағдарламадан өту мүмкіндігі берілді.
Біз сондай-ақ Google компаниясымен ойдағыдай келіссөздер жүргіздік және осы күзде IT бағыттары бойынша 14 университеттің студенттеріне жасанды интеллект пен бұлтты оқыту бойынша пилоттық жобаны іске қосып жатырмыз.
Болашақта біз жобаның ауқымын кеңейтіп, елдік деңгейге шығаруды жоспарлап отырмыз.
Жалпы, министрлік тарапынан мұндай кешенді тәсіл жаңа технологияларды үдемелі оқыту және жасанды интеллектті енгізу үшін жаңа мүмкіндіктер ашады.
Сонымен қатар, Қазақстан халқына Жолдауында ел Президенті Қ.К. Тоқаев заманауи жаһандық сын-қатерлерді атап өтіп, жасанды интеллект саласында кадрлар даярлау мен зерттеулер жүргізудің маңыздылығы мен қажеттілігін атап өтті. Мемлекет басшысының осы тапсырмасын орындай отырып, біз Сеул Ұлттық ғылым және технологиялар университетімен (Оңтүстік Корея) серіктестікте Қорқыт Ата атындағы Қызылорда университетінің базасында жасанды интеллект және информатика жоғары мектебін іске қосуға дайындықты бастадық. Бұл жобаның ерекшелігі – жасанды интеллект саласында тәжірибе алмасу және озық білімге қол жеткізу, сондай-ақ отандық IT-саланы, ғылыми зерттеулер мен инновацияларды дамытуда елеулі ілгерілеуді жүзеге асыруға қабілетті мамандарды даярлау.
– Біздің білуімізше, Қазақстан жасанды интеллектті дамыту саласында Еуропа елдерімен де ынтымақтасады. Мысалы, сіз Тюрингияның (Германия) экономика, ғылым және цифрлық қоғамы министрі Вольфганг Тифензеймен кездесіп, техникалық бағыттар мен жасанды интеллект саласындағы қазақстандық және неміс университеттерінің студенттері мен оқытушыларымен алмасу мәселелерін талқыладыңыз. Бұл қалай жүзеге асырылатын болады?
– Тюрингияның экономика, ғылым және цифрландыру министрі Вольфганг Тифензейдің Қазақстанға сапары ГФР Федералды Президенті Ф.-В. Штайнмайердің сапарымен тұспа-тұс келді.
Сандық қоғамның тюрингтік стратегиясы бастапқыда бизнес, ғылым және қоғам өкілдерінің қатысуымен жоспарланған және жасанды интеллектті бірнеше негізгі міндеттердің бірі ретінде қарастырған. Тюрингия денсаулық сақтау, энергетика және өнеркәсіпте жасанды интеллект технологияларының дамуы мен пайдаланылуын қолдайды.
Әлемдегі ең үлкендердің бірі және Германиядағы ең үлкен неміс жасанды интеллект зерттеу орталығы (DFKI) заманауи жасанды интеллект салаларында суреттер мен бейнелерді тану, білімді басқару, интеллектуалды бейнелеу және модельдеу, сөйлеу және тіл технологиялары, интеллектуалды пайдаланушы интерфейстері және робототехника сияқты салаларда зерттеулер жүргізеді.
ЖИ оқыту бағдарламалары бойынша мамандарды даярлауды Берлиндегі Бойт жоғары техникалық мектебі, Мюнхен техникалық университеті (TUM), Мюнхен университеті (LMU) жүргізеді.
Германиямен тығыз өзара іс-қимыл 2012 жылдан бастап, Германия мен Қазақстан үкіметтері арасында ауыл шаруашылығы, энергетика, медицина, көлік және қоршаған ортаны қоса алғанда, түрлі салаларда тәжірибе және білім алмасуды көздейтін ғылыми-техникалық ынтымақтастық туралы келісімге қол қойылған кезден бастап жүргізіліп келеді.
2017 жылы Германия мен Қазақстанның федералды білім және ғылым министрлігі арасында Түрлі жобаларды қамтитын ғылыми-техникалық саладағы ынтымақтастық туралы бірлескен декларацияға қол қойылды.
Екі елдің университеттері мен ғылыми орталықтары арасында зерттеушілермен және студенттермен алмасудың бірқатар бағдарламалары бар. Мысалы, DAAD (Германияның академиялық алмасу қызметі) және Erasmus+ бағдарламалары студенттер мен зерттеушілерге Германия және Қазақстандағы университеттер мен ғылыми орталықтар арасында тәжірибе мен білім алмасуға мүмкіндік береді. Бұған іргелі ғылым, технология, медицина, экология және т.б. жобалар, соның ішінде экологиялық тұрақтылық, энергетика саласындағы жаңа материалдар мен технологияларды әзірлеу жатады.
Қазақстанда: ауыл шаруашылығын дамыту, энергияның жаңа көздерін іздеу, климаттық өзгерістер мен орнықты дамуды зерделеу, атом энергетикасы саласындағы технологияларды дамыту, бидайдың және басқа да дақылдардың жаңа сорттарын жасау, климаттық өзгерістердің өңірлік дамуға әсерін зерттеу жөніндегі жобалар.
Сонымен қатар, Германия мен Қазақстан ғылым, білім және технологиялар саласындағы тәжірибесімен және ресурстарымен алмасуды қоса алғанда, түрлі ғылыми жобаларда ынтымақтасады.
– Сіз қалай ойлайсыз, жасанды ақыл-ойды жасау шын мәнінде кейінгі ұрпақтың азып-тозуына әкеліп жүрмей ме? Немесе технологияны дамытуда шек жоқ па, ал цифрландыру мен роботтандыру тек қол асты құралдары бола ма? Цифрландыруменбайланысты мамандықтар тұрақсыз болып шықпай ма?
– Өзіңіз айтып отырғандай, жасанды интеллект – бұл тек жасанды интеллект технологиялары, яғни олар өте күрделі болса да, белгілі бір мәселелерді шешу үшін қолданылатын құралдар.
Жасанды интеллект технологияларын күнделікті өмірге енгізу адамдардың стилі мен өмір сүру деңгейіне үлкен өзгерістерге әкелетіні сөзсіз. Бірақ мұндай өзгерістер, мысалы, компьютер, интернет пайда болған кезде әрдайым орын алып отырады.
Адамзат баласы технологиялық бірнеше рет трансформация дәуірінен өтті. Әрқашан жаңа мамандықтар пайда болады. Қазір цифрландырумен байланысты мамандықтар енді ғана пайда болуда. Белгілі бір саланың тиісті технологиялық процестерінің дамуын ескере отырып, мұндай кәсіптерде кейбір өзгерістер мен трансформациялар болуы мүмкін.
Біз қазірдің өзінде мамандықтарда қандай өзгерістер болуы мүмкін екенін зерттеп жатырмыз. Кадрлармен қамтамасыз етудің өңірлік стандарттарын әзірлеу жоспарлануда. Ол үшін әкімдіктер жанынан жоғары оқу орындарын, білім беру ұйымдарын, «Атамекен» ҰКП, ірі кәсіпорындарды және т.б. тарта отырып, өңірлік жобалау кеңселері құрылатын болады.
Кадрларды даярлау экономиканың қажеттіліктерін ұзақ мерзімді болжауға негізделетін болады. Бұл модель өзінің дағдылары мен құзыреттерін үнемі жаңартып отыратын тәжірибелі маманды қалыптастырудың барлық кезеңдерін қарастырады.
Жобаны іске асыру үш өңірде пилоттық режимде басталды. Мысалы, Павлодар облысының Жаңа кәсіптерінің атласы әзірленді. Оның негізінде Торайғыров университетінде екі инновациялық бағдарлама – «Машина жасау және реверс-инжиниринг» және «Өнеркәсіптік робототехника және автоматтандыру» бағдарламасы әзірленді, ал 2023 жылдың қыркүйегінен бастап бес инновациялық білім беру бағдарламасы енгізілді. Yessenov University-де Маңғыстау облысының Жаңа кәсіптерінің атласымен жұмыс басталды. Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университетінің базасында Ақтөбе облысының Атласымен де жұмыс басталды.
Сонымен қатар, Yessenov University және Жұбанов атындағы Ақтөбе өңірлік университеті базасында осы жылдың өзінде жаңа білім беру бағдарламаларының негізін қалайтын атластар құру, өңірде болашақтың перспективалы кәсіптерінің тізбесін қалыптастыру бойынша форсайт-сессиялар өткізілді.
– Бізге дамыған технологиялар не үшін қажет? Тек басқа елдермен бәсекелестік үшін бе? Себебі, адам әуел бастан табиғаттың бір бөлігі ретінде өмір сүрді, енді біз өзіміздің табиғи күйімізден алыстап бара жатырмыз. Біз өмірімізді барынша цифрландырып, ненің соңынан қуып жүрміз?
– Технологияның дамуы ғылыми прогресс пен климаттың өзгеруі сияқты жаһандық мәселелерді шешудің маңызды механизмі болып табылады. Технология әлемдік деңгейдегі байланыс пен ынтымақтастықты жеңілдету арқылы адамдар арасындағы қашықтықты азайтады. Олар сондай-ақ инновацияларға, экономикалық өсуге және жұмыс орындарын құруға әсер ететін жаңа өнімдер мен қызметтерді қалыптастыруға ықпал етеді.
Жаңа технологиялар үздік білім мен дамуға ықпал ететін, өндірістік және бизнес-процестерді оңтайландыруға мүмкіндік беретін, уақыт пен ресурстарды үнемдейтін білім мен ақпаратқа қолжетімділікті кеңейтеді.
Технологияның көмегімен біздің біліміміздің кеңеюіне ықпал ететін неғұрлым күрделі және терең ғылыми зерттеулер жүргізуге болады. Технологиялық прогресс өнерден ғылымға дейінгі әртүрлі салалардағы инновациялар мен жаңа шығармашылық тәсілдерді ынталандырады.
Дамыған технологиялар әлемнің түкпір-түкпірінен келген адамдарға жаһандық ынтымақтастықты дамыта отырып, біліммен, тәжірибемен және идеялармен алмасуға мүмкіндік береді.
Сонымен қатар, технологиялық даму мен табиғатты сақтау арасындағы тепе-теңдікті табу өте маңызды. Табиғи құндылықтарды сақтау, технологияны қолданудың этикалық тәсілін дамыту және технологияның игілікке қызмет етуін қамтамасыз ету маңызды.
– Айтыңызшы, жасанды интеллектті дамыту контекстінде еліміз одан әрі қалай дамиды және бұл процесті бізге тек пайда әкелу үшін қалай бағыттауға болады деп ойлайсыз?
- Сөзсіз, біз Қазақстанда ғылым мен технологияны дамытуымыз керек. Жалпы алғанда, жоғары білім мен ғылым саласын дамыту пайымы ағымдағы жылдың наурыз айында бекітілген ҚР-дағы жоғары білім мен ғылымды дамытудың 2023-2029 жылдарға арналған тұжырымдамасында көрсетілген.
Ғылымның жаңа моделі барлық көздерден ЖІӨ-нің 1%-ына дейін қаржыландыруды арттыру бойынша қойылған мақсаттарға қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Министрлік әзірлеген «Ғылым және технологиялық саясат туралы» Қазақстан Республикасының жаңа заң жобасы ғылымды басқарудың жаңа моделін, ғылымның бизнеспен және өндіріспен тығыз өзара іс-қимылын нормативтік тұрғыдан бекітеді.
ЖИ дамыту контекстінде ғылымды дамыту үшін жаңа технологияларды әзірлеуге және енгізуге ықпал ететін инновациялық инфрақұрылымдарды, зертханаларды және стартап-экожүйелерді дамыту, ЖИ саласындағы инновациялық жобаларды қолдау және қаржыландыру қажет.
«Қазақстан ғылымы» бірыңғай ақпараттық жүйесі шеңберінде әлемдік ғылыми-технологиялық қоғамдастыққа интеграциялау үшін Data Science-ті одан әрі пайдалану және цифрлық құралдар есебінен Data Driven шешімдерін қалыптастыру үшін үлкен деректерді қалыптастыру мақсатында ғылымның барлық процестерін цифрландыру жүргізілетін болады. Осы жүйе шеңберінде Қазақстан ғылымының цифрлық экожүйесін құру, аса маңызды талдамалық деректерді жинауды жүзеге асыруға, елдегі ғылымды басқарудың тиімділігін арттыруға, ғылыми саланы цифрлық экономиканың толыққанды сегментіне айналдыруға мүмкіндік беретін ұлттық ғылыми-талдамалық жүйені құру жоспарлануда. Ол үшін деректерді жинауды, сақтауды автоматтандыру, тиісті сұрау салулар бойынша ғылыми және ғылыми-техникалық ақпаратты тиімді іздестіруді және беруді қамтамасыз ету құралы жасалады, ҒЖБМ-ның қолданыстағы ақпараттық жүйелерінің функционалы кеңейтіледі және жаңғыртылады, көрсетілетін мемлекеттік және өзге де қызметтердің ашықтығы, айқындығыжәне мерзімдерін қысқарту үшін бірыңғай ақпараттық кеңістік құрылады.
Қазақстандық дәйексөз базасының массивін қамтитын ғылымның цифрлық экожүйесі қазақстандық ғылыми басылымдардың сапасы мен рейтингін арттыруға, Дәйексөз индексін құруға ықпал ететін болады және Орталық Азия өңірінде ғылыми ақпаратты жинау, өңдеу және сақтау жөніндегі өңірлік платформаға айналуға мүмкіндік береді. Отандық ғалымдар базасымен қазақстандық ғылыми дәйексөз индексі құрылатын болады.
«Қазақстан ғылымы» бірыңғай ақпараттық жүйесі шеңберінде ұжымдық пайдалану зертханаларының қызметін үйлестіру үшін электрондық зертхананың (e-lab) бірыңғай платформасы қалыптастырылатын болады.
Қазақстан ғылымының бірыңғай цифрлық экожүйесінде ұсынылған ғылыми қоғамдастықтың өзі қазақстандық ғылымның субъективтілігін едәуір арттыруға мүмкіндік береді, ғылыми ұйымдар, жекелеген қазақстандық ғалымдар, олардың жетістіктері мен қызмет бағыттары туралы ақпаратты барынша қолжетімді етеді. Бұл ғылыми ортадағы бәсекелестікті арттырады, ғалымдар мен ғылыми ұйымдардың арасында зерттеудің ең перспективалы бағыттары бойынша көшбасшыларды айқын анықтайды.
Қызықты және егжей-тегжейлі сұхбатыңыз үшін көп рақмет!
Сұрақтар қойған
Александр ПЕТРУХИН
АННОТАЦИЯ
Министр науки и высшего образования Республики Казахстан Саясат Нурбек отвечает на вопросы редакции журнала о позитивных возможностях и потенциальных рисках внедрения искусственного интеллекта в науку, образование и повседневную жизнь. Искусственный интеллект призван высвободить время и ресурсы человека для решения более сложных и творческих задач. Министр рассказывает, какие шаги предпринимаются в Казахстане в части освоения технологий искусственного интеллекта, и что делается для нивелирования возможных отрицательных тенденций, сопровождающих этот процесс.