М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан зерттеу университеті: оқу үдерісі мен іргелі ғылыми зерттеулер синтезі
Қазақстан Республикасының 2029 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарында ғылымға басты мән берілген. Өйткені, ол экономикалық өсуге, жаңа жұмыс орындарын ашуға және өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал ететін технологиялық инновациялардың негізі. 2023 жылдың қараша айында еліміздің оңтүстік өңіріндегі ең ірі жоғары оқу орны-Auesov University-де ғылыми-зерттеу университеті мәртебесін алған, ғылым алдында тұрған өзекті міндеттерді тәжірибесі мол еңбек сіңірген ғалымдар мен жас мамандар бірлесе отырып жүзеге асырып, жоғары оқу орнының инновациялық хаб ретінде қалыптасуында жетекші рөл атқарады. Оңтүстік Қазақстан зерттеу университетінің жетекші бөлімшелерінің бірі – Жаратылыстану-техникалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институты. Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауында қойған міндеттерін ескере отырып, институт өзінің даму стратегиясында келешегі мол және сұранысқа ие ғылыми бағыттарды айқындайды, ғалымдардың зерттеулерін үйлестіреді және олардың ғылыми жұмыстарының нәтижелерін коммерцияландыруға ілгерілетуге жәрдемдеседі. Институт қызметкерлерінің жұмыс нәтижелері – экономиканың тұрақтылығы мен тәуелсіздігіне қол жеткізудің негізгі құралдарының бірі болып табылатын импортты алмастыру мақсатында заманауи технологиялар мен өндірістерді құру. Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, техника ғылымдарының докторы, профессор, академик Жамбыл Талхайұлы ӘЙМЕНОВ өзі басқарып отырған институттың жұмысындағы өсу тұстарын айқындайды.
Жамбыл Талхаейұлы Әйменов жарты ғасырға жуық ғұмырын білім мен ғылым саласына арнады, өскелең ұрпақты тәрбиелеуге, өнеркәсіптік және азаматтық құрылыс пен құрылыс материалдары, материалтану ғылымының қалыптасуы мен дамуына өлшеусіз үлес қосты.
Қазақ химия-технологиялық институтын үздік бітіріп, қарапайым мұғалімнен бірінші проректорға дейін көтерілді. Ғылыми қызметі жылдарында ол 400-ден астам еңбектің, оның ішінде сегіз монографияның, сегіз оқулықтың және 20 оқу-әдістемелік құралдың авторы болды. Ол үш өнертабыс куәлігінің және алты патенттің иегері.
2015 жылы Ғылыми жаңалықтар мен өнертабыстар авторларының халықаралық қоғамдық академиясының (Мәскеу қ.) шешімімен Ж. Т.Әйменов әлемдік ғылыми жаңалықтың авторы деп танылды.
2023 жылы «Болашақ – 500 ғалым шетел ЖОО-сына» халықаралық бағдарламасы бойынша Ресей Федерациясының Қазан федералды университетінде ғылыми тағылымдамадан өтіп, бірлескен зерттеулердің нәтижелері бойынша ғылыми монография, Scopus дерекқорының басылымдарында 8 мақала дайындап, жариялады.
Ж.Т. Әйменов Мәскеу, Санкт-Петербург, Берлин, Веймар (ГФР), Фукуока (Жапония), Филадельфия (АҚШ), Қытай, Қазан, Нижний Новгород, Саранск, Махачкала, Грозный, Самарқанд және басқа қалалардағы университеттердің халықаралық ғылыми конференцияларына қатысып, баяндамалар жасады. 2024 жылы Ресей сәулет-құрылыс ғылымдары академиясының академигі болып сайланды, сонымен қатар Scopus дерекқорларына енгізілген екі халықаралық ғылыми журналдың редакциялық алқасының құрамына кірді.
2025 жылдың 4 наурызында Шымкент қаласында М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан зерттеу университетінде академик Ж.Т. Әйменовтің 70 жылдық мерейтойына арналған «Жаратылыстану ғылымдары саласындағы инновациялар Қазақстанның экспортқа бағытталған индустрияландыру негізі ретінде» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция ұйымдастырылды, оның жұмысына Қазан, Белгород, Грозный, Ростов-на-Дону, Астана, Алматы, Шымкент, Ташкент, Самарқанд және басқа қалалардан 120-дан астам ғалым қатысты.
Зерттеу университеті – дамыған инновациялық инфрақұрылымы бар ғылыми-білім беру кешені, оның ішінде оқу орындары, ғылыми-зерттеу институттары, ғылыми зертханалар және т.б. Бұл бағытта М. Әуезов атындағы ОҚЗУ өз жұмысын жүйелі түрде жетілдіріп келеді. 2024 жылы бәсекеге қабілеттілікті арттыру мақсатына жету үшін университет жеті жаһандық және екі ұлттық рейтингке қатысып, QS әлемдік рейтингінде 620-шы орынды иеленді.
М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан зерттеу университетінің басым бағыттары – ғылымды кәсіпкерлік үлгідегі инновациялық қызметке бағыттау, облыстың экономикалық қызметіне алдыңғы қатарлы инновацияларды енгізу және іргелі ғылымды қатар дамытумен бірге университет ғылымының қызмет етуінің жаңа принциптерін қалыптастыру. Жаратылыстану-техникалық ғылымдар ғылыми-зерттеу институтының қызметі осы қағидаларға негізделген.
Институттың бес ғалымы әлемдік ғылыми жаңалықтардың авторлары. Бұлар А.А. Вольненко, Б.Н. Қорғанбаев, Ж.Т. Әйменов, Г. Ізтілеуов, В.М. Шевко. Ғылыми жетістіктері үшін төрт ғалым – Ж.Т. Әйменов, А.В. Протопопов, К.Т. Жантасов, А.А. Анарбаев «Құрмет» орденімен марапатталды.
Институт ғалымдарының жобалары өңір экономикасының дамуына үлес қосуда. Атап айтқанда, миссиясы мемлекет пен бизнестің әріптестік қағидаттары негізінде өңірдің әлеуметтік-экономикалық дамуына жәрдемдесу болып табылатын «Шымкент» әлеуметтік-кәсіпкерлік корпорациясы үшін институт ғалымдары тарапынан бірнеше перспективалық әзірлемелер ұсынылып, оның бесеуі қалаға инвестициялау үшін ұсынылған жобалардың қатарына қосылды. Бұл техногендік қалдықтардан цементсіз ұстастырғыштарды өндіру жобалары – профессор Б.К. Сәрсенбаев пен Ж.Т. Әйменов, карбид өндіру жобалары – профессор В.М. Шевко, қоспатыңайтқыш қоспаларды өндіру жобалары – проф. К.Т. Жантасов және стевиядан әзірленген қант алмастырғыштарды өндіру жобалары – А.М. Азимов.
Қаржы және венчурлік капитал бойынша халықаралық сарапшы, Стэнфорд университетінің профессоры Илья Стребулаевтың айтуынша,
биотехнология, нанобөлшектерді пайдаланатын композиттік материалдар технологиясы және ауыл шаруашылығы Қазақстан үшін инвесторларға үлкен мүмкіндіктер беретін ең серпінді салалар.
Ауыл шаруашылығын озық технологиялық шешімдермен қамтамасыз ету, ұлттық қауіпсіздік мәселелері болып табылатын су ресурстарының барлық түрлерінің проблемалары бойынша зерттеулерді кеңірек жүргізу қажет.
Бұл салаларды дамытуға институттың ғылыми зертханалары зор үлес қосуда.
ӨСІМДІК ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Адамдар үшін ең қолайлы тамақтану және денсаулықты сақтау құралы – ол өзі тұратын аймақта өсетін өсімдіктер. Сондықтан өсімдік шаруашылығындағы зерттеулер мен инновациялар әрқашан өзекті болып қала береді.
Институттың ғылыми зертханасының ғалымдары бірегей өсімдік шикізаты – стевия негізінде қантты алмастыратын биологиялық белсенді қоспаларды өндіру жобасын іске асырды тағамдық қоспалар – қант алмастырғыштар өндіру жобасын жүзеге асырды.
PhD докторы А.М. Азимов жобаны 2022 жылы жылыжайда стевия өсіруден бастады, содан кейін зерттеу университеттің тәжірибелік алаңында жалғасты. Оңтүстік аймақтың алқаптарында стевия өсіру идеясы бастапқыда фермерлер арасында түсініспеушілік тудырды, бірақ ғалым өз жобасының өзектілігі мен болашағын дәлелдей алды және ол өз жемісін берді. Қазіргі уақытта стевиядан қант диабетімен ауыратын адамдарға да, дұрыс тамақтану принциптерін сақтауға тырысатындарға да арналған биологиялық белсенді қоспалар дайындалады. Стевия, ғалымның айтуынша, қантты алмастырғыш қана емес, ол жалпы денеге, соның ішінде жүйке жүйесіне оң әсер етеді. Институтта өндірістік желі жұмыс істеп тұр, ал 2024 жылы салынып жатқан цехқа құрал-жабдықтар сатып алынды. Өнімге фармацевтикалық компаниялар тарапынан сұраныс жоғары. Институт бұл жобаны коммерцияландыру және түрлі мақсаттағы шәрбаттар мен шөптік сусындардың жаппай өндірісін ұйымдастыру үшін ұсынып отыр.
Еліміз үшін өзекті болып табылатын тағы бір жоба – еліміздің импорттық жеткізілімдерге тәуелділігін азайтуға арналған экологиялық таза кептірілген жемістерді алу үшін жемістерді кептіру технологиясын жасау. Жаңашылдық Шымкент қалалық ауыл шаруашылығы басқармасында практикалық қызығушылық тудырып, бірлескен жоба қолға алынды. 2023 жылы Шымкент қаласы әкімдігі Ауыл шаруашылығы басқармасының «Жасыл белдеу» ЖШС жалға алған 10 гектар жер теліміне институт 7000 дана «Субхана» өрік көшеттері мен 2500 түп «Алып кішміш» жүзім көшеттерін отырғызды. 2024 жылы көшеттерді сумен қамтамасыз ету үшін жерасты ұңғымасы іске қосылды, көшеттерді тамшылатып суару жүйесі орнатылды, жұмысшылардың күнделікті тіршілігі үшін әмбебап контейнерлік модуль сатып алынып орнатылды. Соңғы екі жылда бұл жерде ауқымды ауыл шаруашылығы жұмыстары жүргізілді.
Өрік пен жүзімнің пісуіне қарай институт бизнеспен бірлесіп, институт ғалымдары әзірлеген технология бойынша осы жемістерді «Шымкент» брендінің кептірілген жемістеріне өңдейтін цехты іске қоспақ.
Инновациялық технологияны тарату мақсатында институт ауыл шаруашылығы басқармасымен бірлесе отырып, шаруалар мен кәсіпкерлер үшін таныстырылымдар мен семинарлар өткізді.
Фармакология саласында да инновациялық жобалар бар. Оңтүстік өңірде өсетін өсімдіктердің медицинада қолдануға болатын 124 түрі белгілі. Бұл бағытты дамыту үшін фитохимия ғылыми зертханасының ғалымдары PhD докторы Ж.Е. Әйменованың жетекшілігімен ҚР БжЖБМ Өсімдіктер биологиясы және биотехнологиясы институтының, өңірдің және Маңғыстау облысының ұлттық қорықтарының ғылыми қызметкерлерімен бірлесіп оңтүстік өңірдің дәрілік өсімдіктеріне зерттеулер жүргізуде.
Сондай-ақ, ауыл шаруашылығы саласындағы қызықты жобалардың қатарында жаздық арпа тұқымдары мен қарбыздың будан сұрыптарын егу алдында олардың өнімділігін едәуір арттыратын электромагниттік толқындармен өңдеу, шұбаттың таблеткалануы, топырақ өңдеуге арналған ауыл шаруашылығы техникалары мен көп векторлы тыңайтқыштар үшін монтаждалған құрал-саймандар жасау да бар.
Осы перспективалы бағыттар бойынша ғылыми зерттеулер мен инновациялық дизайн әзірлемелері жалғасуда.
ЭКОЛОГИЯ
Республиканың оңтүстік өңірінде, оның ішінде Шымкентте өнеркәсіптік қалдықтардың жинақталу және экология мәселесі өзекті болып отыр. Бұл мәселені шешуге профессор Б.К. Сәрсенбаев пен академик Ж.Т. Әйменовтың жетекшілігімен «Құрылыс материалдары, құрылыс және сәулет» ғылыми зертханасының ғалымдары өз зерттеулерін арнайды. Олар ірі тоннажды өнеркәсіп қалдықтары негізінде өртенбейтін цемент өндірісін ұйымдастыру, сондай-ақ шлак-сілтілі цементсіз тұтқыр заттарды жасау үшін карбонатты-барий қалдықтарын пайдалану бойынша бірнеше технологияларды әзірледі.
Институт ғалымдарының «Өнеркәсіп қалдықтары (ЖЭО қождары мен күлі) негізінде шағын клинкерлі ұсақ ұнтақталған цементтерді өндіруді ұйымдастыру» жобасы Қазақстан бойынша 57 жобаның ішінен іріктеліп алынған төрт жобаның арасында
ҚР ҒжЖБМ, «Ғылым қоры» АҚ және «QazInnovations инновацияларды дамыту жөніндегі ұлттық агенттігі» АҚ ұйымдастырған «Ғылыми және ғылыми-техникалық қызмет нәтижелерін коммерцияландыру» форум-көрмесінде таныстырылды. Жоба «Onertabuyspitcha» нәтижелері бойынша ҚР үздік ғылыми жобасы» номинациясында 2-ші орын алды және дипломмен марапатталды, осы жоба бойынша «Ғылым қоры» АҚ конкурс негізінде коммерцияландыруға 300 млн теңге бөлді.
Зертхананың ғылыми әзірлемелерінің нәтижелеріне сәйкес 2023 жылы ынтымақтастық бағдарламасы бойынша Қ. Сәтбаев атындағы ҚазҰТЗУ-мен «Тұрақты құрылыс саласын интеграцияланған дамыту: инновациялық технологиялар, өндірісті оңтайландыру, ресурстарды тиімді пайдалану және технологиялық парк құру» бірлескен мегажоба ҚР жоғары ғылыми-техникалық кеңесінің шешімімен 4,5 млрд теңгеге грант жеңіп алды, оның ішінде 806 млн теңгеге (2023-2025 жылдарға) жұмысты ОҚУ ғалымдары – Б.К. Сәрсенбаев, Ж. Т. Әйменов, К. Иманалиев, А. Колесников және басқалар орындайды.
Қазіргі уақытта Алматы, Көкшетау, Түркістан және Қызылорда қалаларындағы кәсіпорындармен жоба нәтижелерін жүзеге асыру үшін қаржыландырылатын кәсіпкерлік келісім жасалуда. Сонымен қатар, облыста құрылыс көлемінің ұлғаюына байланысты Ресей ғалымдарымен – Белгород мемлекеттік техникалық университетімен, Қазан федералды университетімен бірлесіп құрылыс материалдарының көпшілігіне сапа сертификаттарын беретін халықаралық аккредиттелген сынақ зертханасын ашу жоспарлануда. Институтта өзін-өзі қаржыландыру негізінде жұмыс істейтін зертханада сынақтар өткізуге қажетті барлық құрал-жабдықтар бар.
Ғылыми зертханада әзірленген технологиялар өндірістік қалдықтарды, атмосфераға зиянды шығарындыларды жою және құрылыс құнын төмендету арқылы қоршаған ортаны жақсартуға мүмкіндік береді.
Биотехнология
Қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің негізгі бағыттарының бірі – биотехнология. Биология және техникалық ғылымдар, гендік және жасушалық инженерия салаларындағы заманауи зерттеулер негізінде адамдардың өмір сүру деңгейін жақсарту үшін мақсатты түрде құрылған тірі жүйелердің әлеуетті мүмкіндіктері пайдаланылады.
Осы бағыттағы ғылыми зерттеулерді үйлестіру және дамыту үшін институтта Биотехнология орталығы (жетекшісі – профессор, ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы Н. Әлібаев) жұмыс істейді. Орталықта жақсы ғылыми нәтижелер беретін тамақ биотехнологиясы, ауылшаруашылық биотехнологиясы және өндірістік биотехнология бойынша ғылыми-зерттеу зертханалары бар.
Орталық жобаларының ішінен М. Әуезов атындағы ОҚЗУ, М. Өтемісов атындағы БҚУ және Рутгерс университетінің (АҚШ) бірлескен бағдарламасы аясында жасыл нанотехнология және экологиялық алдын ала тексеру (Б. Муталиева) саласында серіктестік бағдарламаны құруды атап өтуге болады, оның аясында жалпы сомасы 37 813 АҚШ долларына зерттеу жұмыстары жүргізілді. Сондай-ақ 2024 жылы Б. Муталиеваның капсулалау негізіндегі биотыңайтқыштар жобасы 2024-2026 жылдарға арналған 105 миллион теңге грантты және «Болашақ» бағдарламасы бойынша Ұлыбританиядағы университеттердің бірінде он айлық ғылыми тағылымдамадан өту үшін тағы бір грантты жеңіп алды.
2022 жылдан бастап «Өнеркәсіптік биотехнологиялар» орталығының ғылыми-зерттеу зертханасы Өзбекстанның Инновациялық даму министрлігінің халықаралық іргелі гранты және ҚР ҒжЖБМ Ғылым комитетінің Түркістан облысындағы тозған жайылымдарды пайдалану технологияларын әзірлеу жөніндегі гранты аясында шетелдік ғалымдармен бірлескен зерттеулер жүргізуде.
ЖАС ҒАЛЫМДАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫ
М. Әуезов атындағы ОҚЗУ-дың жас ғалымдары «Жас ғалым» байқауы бойынша 9 жобаны жеңіп алды.
Солардың бірі – «Құрылымдарды, құрылғыларды және процестерді мультифизикалық модельдеу» ғылыми зертханасының ғылыми қызметкері, PhD докторы, жас ғалым Абай Әбжапбаров. Оның жобасы қолданыстағы газды тазарту әдістері тиімділігінің төмендігі, жоғары энергия тұтыну, кен орындарының қалыптасу тенденциясы, сондай-ақ кәсіпорын ішінде және одан тыс жерде қолайсыз экологиялық жағдайлар мәселелерін шешуге бағытталған. Зерттеу нәтижелерін химиялық, мұнай өңдеу, тамақ және құрылыс материалдары өнеркәсібі кәсіпорындарында қолдануға болады, мұнда газ тазалау және шаңды жинау жабдықтары технологиялық схемаларда қолданылады.
Келесі «Жас ғалым» грант иегері – Элеонора Габрильянц. Ол «Агроөнеркәсіптік кешенді тұрақты дамыту» басымдығы бойынша грантты жеңіп алды. Жас ғалым берілген қасиеттері бар сүт қышқылы микроорганизмдерін пайдалана отырып, түйе сүтінен жұмсақ ірімшіктер технологиясын әзірлеумен айналысатын болады. Түйе сүтінің құрамы ерекше және тағамдық құндылығы жоғары, бірақ оны ірімшікке өңдеу ғылыми негізделген тәсілді қажет етеді. Сапалы өнімді жасау үшін сүт қышқылы бактерияларының әртүрлі штамдарының ірімшіктің шығуына, пісу процесіне, оның құрылымына, дәміне және биологиялық белсенділігіне әсерін зерттеу қажет. Жобаны іске асыру барысында Түркістан облысының түйе сүтінің құрамы мен қасиеттеріне зерттеу жүргізіледі, құнды өндірістік белгілері бар сүт қышқылы микроорганизмдерінің перспективалы дақылдары іріктеледі. Сондай-ақ, жұмсақ ірімшіктерді өндірудің технологиялық процесі оңтайландырылады, ал өнім үлгілері биоактивті пептидтердің түзілуіне және олардың соңғы өнімнің сапасына тигізетін әсеріне кешенді талдаудан өтеді. Жоба нәтижесінде түйе сүтінен жасалған жұмсақ ірімшіктер технологиясы әзірленеді, бұл сүт өнімдерінің ассортиментін кеңейтуге және оның тағамдық құндылығын арттыруға мүмкіндік береді.
Жас ғалым, PhD докторы, М. Әуезов атындағы ОҚЗУ «Ветеринариялық медицина» кафедрасының меңгерушісі Айсұлу Күзербаева «Жас ғалым» байқауы бойынша «Агроөнеркәсіптік кешенді орнықты дамыту» басымдығы бойынша «Қойлардың аралас гельминтоздарына қарсы «НематоЅТОР» препаратының емдік әсерін әзірлеу және зерттеу» тақырыбы бойынша грант жеңіп алды. Қазақстанда паразиттік аурулар арасында гельминттер тудыратын аурулар кең таралған, бұл мал шаруашылығында көптеген шығындарға әкеледі. Сондықтан жануарлардың мұндай ауруларының алдын алу, хирургиялық емдеу және жаңа тиімді препараттарды іздеу өте өзекті. Бүгінгі таңда жануарларда гельминтоздың алдын алу үшін іс жүзінде жоғары тиімді құралдардың жоқ екенін айта кету керек.
Жас ғалым Әсел Дархан «Энергия, озық материалдар және көлік» басым бағыты бойынша «Жас ғалым» грантын жеңіп алды. Ол минералды шикізат пен техногендік қалдықтар негізінде фарфордан жасалған бұйымдарды алудың инновациялық технологиясын әзірлейтін болады, бұл беріктікті, суды сіңіруді және аязға төзімділікті жақсартуға мүмкіндік береді. Жергілікті минералды ресурстарды пайдалану импортты алмастыруға және өнімнің өзіндік құнын төмендетуге ықпал етеді.
Жас ғалым Ғани Қалымбетов «Экология, қоршаған орта және табиғатты ұтымды пайдалану» басымдығы бойынша «Жас ғалым» грантының иегері атанды. Ғылыми жоба аясында ғалым Қазақстанның оңтүстігінде жем-шөп пен бал құмайын өсірудің жоғары өнімді бір жылдық жайылымдарын құруға бағытталған жетілдірілген технологиясын қолданатын болады. Патенттелген технология мен биостимуляторларды пайдалану жем-шөп өндірісінің экологиялық таза және тиімді болуын қамтамасыз етеді. Зерттеу барысында жасыл массаның жоғарылауы, шабындылығы, сондай-ақ биостимуляторлардың құрғақшылық жағдайында жемнің өнімділігі мен сапасына әсері зерттеледі. Биостимуляторларды енгізудің оңтайлы мерзімдері, мөлшерлері мен тәсілдері айқындалады, далалық эксперименттер және технологияның тиімділігіне әртүрлі факторлардың тигізетін әсерін бағалау жүргізіледі. Сонымен қатар, жасыл массаның химиялық құрамы және оның жануарлар үшін тағамдық құндылығы талданады. Жобаның нәтижелері жем-шөп өндірісінде, тамақ өнеркәсібінде (шәрбаттар, қант алмастырғыштар) және биоэтанол өндірісінде пайдалану үшін құмай өндірісін оңтайландыруға мүмкіндік береді.
PhD докторы Әбдуғани Әзімов «Қазақстанның оңтүстік өңірін сумен жабдықтаудың жерасты көздерінің экологиялық мониторингі және суды дайындаудың оңтайлы технологиясын ұсыну» жобасын орындайды. Түркістан облысының көптеген жерасты және жерүсті сулары ауызсу талаптарына сәйкес келмейді. Ә. Әзімов бастаған ғалымдар тобы ауыз сумен жабдықтаудың су көздеріне экологиялық баға берді, экологиялық әл-ауқат көрсеткіштерін есептеді, су сапасының сыныбын белгіледі. Ғалымдар ауызсудың тұздану дәрежесін және ластану қаупін, сондай-ақ төтенше экологиялық жағдайды бағалауға мүмкіндік беретін болжау әдісін ұсынды, Облыстың жерасты және жерүсті суларының физика-химиялық және санитарлық-бактериологиялық құрамын анықтады, бастапқы және тазартылған судың сапалық көрсеткіштерін белгіледі және халықтың денсаулық көрсеткіштерінің нашарлауы мен аурушаңдығына, жерасты сулары мен табиғи минералды қоспалардың ағзаға жағымсыз әсеріне талдау жүргізді. Мембраналық технологияның жетістіктерімен салыстырғанда олардың негізінде суды тазарту қондырғыларын зерттеу және әзірлеу жерасты суларын тазарту тиімділігін 25%-ға арттыруға мүмкіндік береді. Жүргізілген жұмыстың нәтижелері тамақ, химия және өнеркәсіптің басқа салаларында, ғылыми-зерттеу бөлімшелерінде тазарту жабдықтарын жаңғырту, әзірлеу және жобалау кезінде және оқу орындарында су ресурстарына байланысты білім беру бағдарламаларына кіретін пәндерді зерделеу кезінде пайдаланылуы мүмкін.
Аға оқытушы, «Фитохимия» ғылыми-зерттеу зертханасының меңгерушісі, PhD докторы Жанар Әйменова биоәртүрлілікті сақтау және осы өсімдіктің биологиялық белсенді қосылыстарын зерттеу мақсатында Батыс Тянь-Шаньда өсетін – сирек кездесетін дәрілік Eranthis longistipitata өсімдігіне зерттеу жүргізеді. Ол алғаш рет Eranthis longistipitata-ның микроклоналды және тұқымдық көбеюі бойынша тәжірибелер жүргізеді, осы өсімдіктің құнды дәрілік өсімдік шикізаты ретінде сипаттайтын әртүрлі биохимиялық қасиеттерін зерттейді. Жас ғалым бұл өсімдікке түрлерінің саны, өсу жағдайлары және фитохимиялық қасиеттері бойынша жан-жақты баға береді. Жобаның мақсатты тұтынушылары фармацевтикалық кәсіпорындарға дәрілік шикізатты сататын фармацевтикалық кәсіпорындар мен ғылыми-өндірістік ұйымдар.
«Тамақ биотехнологиясы» ғылыми-зерттеу зертханасының жас ғалымы, PhD Айдана Өтебаева екі жыл ішінде өсімдік шикізатын пребиотик ретінде пайдалану мүмкіндігін зерттеуден бастап дайын ашытылған сүт өнімінің бақылау үлгілерін және оны енгізу үшін нормативтік-құқықтық құжаттарды жасауға дейінгі ғылыми-зерттеу жобасын жүзеге асырды. Жобаның тақырыбы – «Пробиотиктер мен антиоксиданттар бар функционалды био-ашыған сүт өнімдерін өндіру технологиясын әзірлеу». Бірінші кезеңде ғалымдар құрамында аскорбин қышқылы, флавоноидтар, фенол және басқа да биологиялық белсенді қосылыстар бар өсімдік сығындыларына зерттеулер жүргізді, шикізатты алдын ала өңдеудің технологиялық параметрлерін анықтады, экстракцияның оңтайлы шарттарын белгіледі. Келесі жылы Sanguisorba officinalis L құрғақ өсімдік сығындысы қосылған функционалды ашытылған сүт өнімдері әзірленді. Лактобактерия титрі бақылау өнімінен асып түсетін бұл өнімдердің сақтау мерзімі ұзақ екендігі дәлелденді. 2024 жылы ашытылған сүт өнімінің тәжірибелік үлгісі жоғары тағамдық құндылықты көрсетті, атап айтқанда пробиотикалық дақылдың метаболикалық белсенділігі мен сығындыда қанттың болуына байланысты көмірсулар құрамының жоғарылауы, коммерциялық атауы анықталды, қаптаманың дизайны әзірленді, технологияны өнеркәсіптік енгізу үшін нормативтік құжаттар қалыптастырылды. Осылайша, жобаның нәтижесі өндіріске енгізуге толығымен дайын. Еліміздің кәсіпорындарында пробиотиктер мен антиоксиданттары бар, аналогтары қазіргі уақытта Қазақстанда жоқ инновациялық био-ашыған сүт өнімдерін өндіру технологияларын енгізу отандық өндірушілерге тағамдық құндылығын арттыруға, функционалдық тамақ өнімдерінің ассортиментін кеңейтуге, сақтау мерзімін ұзартуға, сондай-ақ өз өнімдерін экспорттауға және сүт және ашытылған сүт өнімдері нарығындағы импорттың үлесін қысқартуға мүмкіндік береді.
Бақыт Смайлов, «Мұнай химиясы және композициялық полимерлік материалдар» ғылыми зертханасының меңгерушісі, PhD докторы, «Жас ғалым» грантының иегері «Топырақ құнарлылығы мен ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру үшін құрамында гуматы бар тыңайтқыштарды алу технологиясын әзірлеу» тақырыбы бойынша жобаны орындайды. Зерттеу барысында көмір өндіру қалдықтары негізінде гумин қышқылдарын, калий гуматтарын және құрамында гуматы бар тыңайтқыштарды алу процестерінің технологиялық параметрлері анықталды және пысықталды, құрамында гуматы бар тыңайтқыш түйіршіктеріне күш беру үшін органикалық полимерді пайдалана отырып түйіршіктеу процесінің оңтайлы параметрлері анықталды, далалық учаскеде құрамында гуматы бар сұйық тыңайтқышты қолдана отырып тәжірибелік-өнеркәсіптік сынақтар жүргізілді. Жүргізілген зерттеулер құрамында гумат бар тыңайтқыштар егін жинағаннан кейін және егіс алдындағы кезеңде топырақты қалпына келтіруде тиімді екенін анықтады. Олардың артықшылығы – оларда топырақ құрылымын қалпына келтіру үшін гумустық және гуматтық қосылыстары бар және калийдің ерігіштігі мен сіңімділігі жоғары. Далалық сынақтардың нәтижелері бидай өсіру кезінде мұндай тыңайтқыштардың жеткілікті тиімділігін көрсетеді. Осылайша, олар дақылдардың өнімділігін арттыру үшін пайдалануға ұсынылады. Бұл жоба егіншілік кезінде жердің топырақ жамылғысын сақтау бағытындағы тұрақты даму мақсаттарына жауап береді.
ЗЕРТТЕУ УНИВЕРСИТЕТІ ӨЗАРА ӘРЕКЕТТЕСУГЕ АШЫҚ БОЛУЫ КЕРЕК
Зерттеу университеті сыртқы ортаның кәсіпорындарымен және ұйымдарымен – отандық және шетелдік жоғары оқу орындарымен және ҒЗИ-мен, нақты экономикамен, қаржы секторымен, азаматтық қоғам институттарымен стратегиялық әріптестікті белсенді дамытуға тиіс.
Ғылыми білімді біріктіру және ҒЗИ мен жоғары оқу орындарының ғылыми-білім беру өзара іс-қимылын күшейту үшін институттың ғылыми зертханалары көптеген шетелдік жоғары оқу орындарымен және ҒЗИ-мен,
негізінен Белгород мемлекеттік технологиялық университеті, Қазан Федералды университеті, Мәскеу мемлекеттік зерттеу құрылыс университеті, Санкт-Петербург технологиялық университеті, Томск политехникалық ұлттық зерттеу университеті және басқалары сияқты Ресейдің жетекші техникалық университеттерімен бірлескен ғылыми зерттеулер жүргізеді. Сондай-ақ институт Ұлыбритания, Германия, Жапония, Үндістан, Малайзия, Испания, Италия, Украина, Беларусь, Латвия және т.б. жоғары оқу орындарының ғалымдарымен тығыз жұмыс істейді.
2024 жылы университет республикадағы төрт жоғары оқу орнының арасында бірлескен ғылыми жұмыстар мен мега-жобаларды дайындау үшін әлемнің үздік 50 ЖОО-сынан он жетекші ғалымды тарту бойынша ҚР ҒжЖБМ конкурсында жеңімпаз атанды.
ЖТҒ ҒЗИ ғалымдары А.М. Азимов және Р.С. Алибеков осы бағдарлама бойынша Малайзияның жетекші жоғары оқу орындарының, соның ішінде Путра Малайзия университетінің ғалымдарымен жұмыс істейді.
Институттың ғылыми зертханалары да 10 жетекші жоғары оқу орнымен, 18 ҒЗИ,-мен 2 ҒО-мен, Қазақстанның 12 АҚ-сы және ЖШС-мен, 48 шетелдік ЖОО-мен және 12 ҒЗИ-мен тығыз байланыста және ынтымақтасады. Институт ғалымдары халықаралық байқауларға белсенді қатысады.
ҒЫЛЫМИ БАҒЫТТАР МЕН МЕКТЕПТЕР
Институттың жетекші ғылыми мектептері негізгі бағыттарды анықтайды, олардың үйлестірушілері тиісті семинарларға жетекшілік етеді. Ғылыми бағыттарды дамыту үшін ғылыми кадрларды, оның ішінде магистратураға, аспирантураға және докторантураға жолдама бере және Ресей Федерациясының және басқа да ТМД елдерінің жетекші техникалық жоғары оқу орындарында ғылыми тағылымдамадан өтуге жібере отырып постдокторантура арқылы ғылыми кадрларды даярлауды мақсатты түрде жүргізу, олармен ынтымақтастық туралы келісімдер негізінде бірлескен ғылыми зертханалар ашу, жетекші шетелдік ғалымдарды тарта отырып, бірлескен ғылыми жобалармен ҚР ҒжЖБМ конкурстарына қатысу қажет.
ҚР ҒжЖБМ жас кадрлардың ағынын арттыру және болашағы зор ғалымдарды ұстап қалу мақсатында «Жас Ғалым» және «Ғылыми тәлімгер» ғылыми-зерттеу жұмыстары бойынша жас ғалымдардың біліктілігін арттырудың жаңа бағдарламаларын іске асыруда. ОҚЗУ жас ғалымдары осы бағдарламалар бойынша конкурстарға белсенді қатысады.
Институтта жас ғалымдарға арналған ғылыми семинарлар өткізіліп, конкурстарға жобаларды дайындау мақсатында болашаққа ғылыми зерттеулердің тақырыптарын анықтау мақсатында ғылыми мектептердің басшыларымен бірлесе отырып, ең өзекті ғылыми бағыттар талқыланады.
ҒЫЛЫМ МЕН БІЛІМНІҢ ИНТЕГРАЦИЯСЫ
Классикалық зерттеу университетінің мәні – оқу процесі мен іргелі ғылыми зерттеулердің синтезі. Бұл іргелі білімі бар оқытушылардың болуын талап етеді. Әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көшбасшы елдер ғылым мен білім беруді тиімді біріктіре алды. Бұл тәжірибе М. Әуезов атындағы ОҚЗУ үшін де өзекті. Негізгі ғылыми жұмыс зертханаларда орындалады, онда кафедралардың доценттері мен профессорлары қосымша жұмыс істейді және жобаларға қатысады, ал зертханалардың ғылыми қызметкерлері оқу процесіне қатысады. Қазіргі уақытта институттың 47 ғылыми қызметкерінің 23-і (40%) оқу процесіне қатысып, оқытушылық қызметпен айналысады. 9 ғылыми қызметкер төрт диссертациялық кеңестің мүшесі. Бұл білім беру бағдарламаларын жетілдіру үшін білім беру ортасында ғылыми зерттеулердің нәтижелерін қолдануды кеңейтуге, зерттеу әлеуетін дамытуға және мамандардың бәсекеге қабілеттілігін арттыруға мүмкіндік береді.
Ғылым мен білім беруді интеграциялау, кафедралар мен ғылыми зертханалардың ғылыми байланыстарын нығайту, ҒЗЗ жанындағы диссертациялық жұмыстарды орындайтын магистранттар мен докторанттарды даярлау сапасын арттыру мақсатында олардың білім беру бағдарламаларына ЖОО-ның тиісті ғылыми зертханаларының бейіні бойынша пәндер енгізіледі. Бұл ғылыми мектептердің дамуына және зертханалар үшін ғылыми кадрларды мақсатты даярлауға ықпал етеді.
ЗЕРТТЕУЛЕРДІ ҚАРЖЫЛАНДЫРУ
Зерттеу университеті жоғары оқу орындары арасындағы бәсекелестіктің күшеюі жағдайында өзінің қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз ете алуға тиіс. 2024 жылы зертханалар конкурстарға 36 жоба тапсырды, оның 18-ін гранттық қаржыландыруға, 5-ін коммерцияландыруға және 13-ін мақсатты қаржыландыру бағдарламасына тапсырды.
Бұл ретте институт зертханаларының ғылыми жобаларын қаржыландыру жыл сайын артып келеді: егер 2020 жылы 65,105 млн теңге сомасына гранттық жобалар және 4 млн теңге сомасына шаруашылық шарттық ғылыми-зерттеу жұмыстары орындалса, 2024 жылы қаржыландырудың жалпы сомасы 2 млрд 930,4 млн теңгеге жетті (БНҚ, коммерцияланатын жобаларды, гранттық жобаларды, «Жас ғалым» бағдарламасын, халықаралық жобаларды қоса алғанда). Бір ғылыми қызметкерге қайта есептегенде ғылыми-зерттеу жұмыстарын қаржыландырудың үлес көлемі 2021 жылғы 4,6 млн теңгеден 2024 жылы 48,2 млн теңгеге дейін өсті. Осы қаражат есебінен зертханалар заманауи ғылыми жабдықтар сатып алды.
2025 жылдың басында бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру және коммерцияландыру жөніндегі жобалардың қосымша конкурстарының нәтижелері бойынша қаржыландыру көлемінің ұлғаюы күтілуде.
Айтпақшы, 2024 жылы осындай жобаларға бөлінген қаражат есебінен «Азық-түлік биотехнологиясы», «Суды тазартудың инновациялық жүйелері», «Қолданбалы химия», «Құрылыс материалдары», құрылыс және сәулет» және «НССРиЗР» ғылыми-зерттеу зертханаларында өндірістік-технологиялық және тәжірибелік кешендер құрылды.
Оңтүстік Қазақстан зерттеу университетінің Даму стратегиясында ғалымдардың, докторанттар мен магистранттардың барлық дерлік ғылыми зерттеулерін солардың базасында жүзеге асыруға мүмкіндік беретін жоғары технологиялық жабдықтармен жабдықталған жаңа ғылыми зертханаларды іске қосу қарастырылған, тиісінше, ол дүние жүзіндегі өте көп ғалымдар үшін Scopus және Web of Sciences халықаралық дерекқорларында индекстелген жетекші шетелдік ғылыми басылымдарда жарияланатын бірегей нәтижелер алуға мүмкіндік береді. Айта кетерлігі, соңғы төрт жылда институт ғалымдары 2020 жылғы 97 жұмыстан 2024 жылы 207 жұмысты, оның ішінде Scopus және Web of Science дерекқорларындағы жетекші ғылыми журналдарда 69, ККСОН тізімі бойынша жарияланымдарда 47, 7 монография мен 33 патентті құрайтын 795 жұмысты жариялаған.
ҚР ҒжЖБМ Ғылым комитетінің 2024 жылға арналған есебінде жалпы республика бойынша ғылыми ұйымдардың материалдық-техникалық жарақтандыру деңгейі оны жаңғыртудың өзекті қажеттілігін көрсетіп отырғаны – негізгі қорлардың тозуы 40%-ды құрайтыны, ал оны жаңарту қарқыны 20%-дан аспайтыны атап өтілді. Жабдықтаудың мұндай параметрлері жүргізілген зерттеулердің бәсекеге қабілеттілігінің төмендеуіне әкеледі. Ғылыми зертханаларды заманауи ғылыми-зерттеу жабдықтарымен жеткілікті түрде жабдықтау үшін Қазақстан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі тарапынан жүйелі қолдау шаралары қажет.
ЖТҒ ҒЗИ-да өздерінің зертханалық базасын жабдықтау проблемасы өз күштерімен шешіледі және барлық қажетті ғылыми құрылғылар, жабдықтар институттың ғылыми жобаларының қаражаты есебінен сатып алынады. 2020 жылдан 2024 жылға дейін институт зертханалары үшін ғылыми жобалар қаражаты есебінен 343 млн теңгеден астам сомаға аспаптар мен жабдықтар сатып алынды.
Университетте ғылыми зерттеулердің тиімділігін арттыру мақсатында 2024 жылы «М. Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университетін ғылыми-зерттеу университетіне айналдыру шеңберінде ұжымдық пайдалануға арналған ғылыми-зерттеу орталығын құру» Мемлекеттік инвестициялық жобасы әзірленіп, онда ұжымдық пайдалануға арналған заманауи бес ғылыми-зерттеу зертханасы жұмыс істейтін болады. Бұл жоба әлі жүзеге асырылуға тиіс және орталық жаңа технопарктің негізін құра алады.
Аннотация
Приоритетами Южно-Казахстанского исследовательского университета им. М. Ауэзова являются ориентация науки на инновационную деятельность предпринимательского типа, внедрение передовых инноваций и формирование новых принципов функционирования университетской науки с одновременным развитием науки фундаментальной. На этих принципах основана деятельность и Научно-исследовательского института естественно-технических наук ЮКИУ. Ж. Т. Айменов, заслуженный деятель РК, доктор технических наук, рассказывает о работе возглавляемого им института.
Comments