Жақында біздің редакциямызға Гүлмира АМАНДЫҚОВА деген тартымды кісімен танысу бақыты бұйырды, оның жақында ұлы Абайдың «Қара сөздерінің» толық аудармасы жазылған кітабының шыққанын көпшілік білетін шығар, бұл оқиға бұқаралық ақпарат құралдарында кеңінен жарияланған. Автордың қазақ тілін, оның ішінде басқа елдердің азаматтарын табысты оқытуда көп жылдық тәжірибесі бар екенін және өзіндік оқыту әдістемесі бар екенін біле отырып, одан өз тәжірибесімен оқырмандарымызбен бөлісуін сұрадық.
Гүлмира Амандықова Әл-Фараби атындағы ҚазМУ филология факультетін (қазіргі ҚазҰУ) «Қазақ мектептеріндегі орыс тілі мен әдебиеті педагогы» мамандығы бойынша бітірген. 1993 жылдан бастап қазақстандық жоғары оқу орындарында сабақ берді. 2001 жылдан бастап конкурстық іріктеуден өтіп, ол Қазақстанда жұмыс істейтін шетелдік компаниялардың қызметкерлері үшін қазақ тілінің аудармашысы және оқытушысы бола отырып, БҰҰ және Еуроодақ өкілдіктерінде жұмыс істеуге мүмкіндік алды. Сабақтар көз жетерлік нәтиже бергендіктен, сабақ беру әдісі сенімге ие болып, кеңінен таралды.
Адам өз ісіне құмар болған кезде, өзін үнемі дамыту қажеттілігін сезінеді. Гүлмира Әбілмәжінқызы ана тілін филолог ретінде кәсіби түрде оқып, оны оқыту тәжірибесін жинақтап, осы білімді жүйелеп, өз әдістемесі бойынша оқу құралдарын жасауды шешкен. 2005 жылдан бастап қазақ тілінің бес оқулығын жазды. Олардың төртеуі бизнес демеушілігімен шығарылды: алғашқы үш оқулыққа американдық компаниялар демеушілік жасаса, балаларға арналған бір оқулық Қазкоммерцбанктің демеушілігік қолдауымен жарық көрді.
Гүлмира Амандықованың Оқу құралдары мамандардың, оның ішінде шетелде жоғары бағаға ие болды. «Бұл оқу құралының өзектілігі күмән тудырмайды. Оқытудың
коммуникативтік бағыты оқушыларға оқытылатын тілде сөйлейтіндермен табысты қарым-қатынас жасауға, мәдениетаралық диалог барысында олардың мәдениетін түсінуге және қабылдауға мүмкіндік береді.
Оқу құралының сөзсіз артықшылығы – қайталауға арналған жаттығулар мен диалогтар, лингвистикалық-елтану сипатындағы (мақал - мәтелдер, тұрақты тіркестер, дәстүрлер мен рәсімдер) материалдар», – деп жазды М. В. Ломоносов атындағы ММУ Азия және Африка елдері институтының түркі филологиясы кафедрасының доценті, ф. ғ. к. А. А. Гаджиева.
Автор біздің редакцияға осы оқулықтардың бірін ықыласпен сыйға тартты, ал біз үшін ең қуанарлығы термин, ереже, жаттығуға арналған тапсырма немесе жаттығудағы сөздер болсын, қолданылатын әрбір қазақ сөзінің орыс тіліне аудармасының бар болғаны болды. Бұл барлық материалды түсінбей қалмай, толығымен сіңіруге көмектеседі. Әрине, түрлі-түсті, құрылымдалған оқулықты қолыңда ұстау жағымды болары сөзсіз.
Бұл Абайдың «Қара сөздерінің» бейімделген аудармасына да қатысты, мұнда әрбір сөйлем немесе шағын фрагментке екі тілде түсінік беріліп, бұл ретте автор оқырман алдында қазақ мәдениеті әлемін ашып, түсініктемелерде басқа мәдениеттердің өкілдеріне түсініксіз болуы мүмкін маңызды тұстарды ашып жариялайды. Шетелде белгілі жазушылар мен ақындардың бейімделген аудармалары кең таралған, бірақ қазақ әдебиетінде бұл алғашқы тәжірибе. Біздің ойымызша, бұл тәсіл әр халықтың тілін, әдебиеті мен мәдениетін зерттеуге есік ашады.
Гүлмира Әбілмәжінқызымен және осы курстарды тегін оқуңа мүмкіндік беріп отырған «Аллюр» компаниясының бірнеше қызметкер-шәкіртімен кездесіп, өзімізді қызықтырған сәттер бойынша сұрақтар қойдық.
– Гүлмира Әбілмәжінқызы, сіздің шәкірттеріңіз кімдер?
– Басында менің оқушыларымның арасында негізінен Америка, Англия, Украина, Беларусь, Қытай, Ресей, Кореядан біздің елге жұмыспен келген шетелдік азаматтар болды. Көптеген жылдар бойы қазақ тілін үйренуге қызығушылық танытты. Тек 2010 жылдардың ортасында менің курстарыма қазақстандықтар келе бастады. Пандемия кезінде біз онлайн оқыту форматына көшуге мәжбүр болдық, бірақ оның өз артықшылықтарын да көріп, көптеген адам осы форматта оқуды таңдайтыны белгілі болды. Менің сабақтарыма «Аллюр» компаниясынан басқа, Қазақстанның Корейлер қауымдастығы да қызығушылық танытты және қазақ тілін білуі клиенттер ағымын кеңейтуге көмектесетінән білетін бизнесмендер де білім алуда. Қазақстан Корейлер қауымдастығында еліміздің түкпір-түкпірінен 135 адам 24 таныстыру сабағынан өтті және олардың ризашылығы мен жылы пікірлерін есту мені өте қуантты.
Мен 2014 жылға дейін оқытқан шетелдік оқушыларды санадым, сол кезде мен 2000 адамды оқыттым. Қазақстандықтар 500-ге жуық. Бір күнде 70-80 оқушыны оқытқан, бір уақытта 300-ге дейін оқушы оқытқан кезім болды. Қазір мен жеке сабақтармен көбірек айналысамын, журналистерге мақалаларды аударуға көмектесемін, «Ұрпаққа Ұлағат» кітабымен жұмыс жалғасуда. "Завет потомкам" – біз оны әртүрлі тілдерге аударамыз, қазіргі уақытта орыс және ағылшын нұсқалары шектеулі таралыммен шығарылуда. Ал, осы кітапты әрі қарай ілгерілету және қазақ тілін үйрену бойынша басқа да қызықты жобалар бойынша демеушілер іздеудемін, мүмкін бизнес немесе халықаралық жоғары оқу орындары мен ұйымдар оларға қызығушылық танытатын шығар...
– Сіздің бірге жұмыс істейтін командаңыз бар ма?
– Білесіз бе, мен оқытушылар тобын құрдым, біз мен әзірлеген әдістеме мен оқулықтар бойынша ірі компанияларда табысты жұмыс істедік. Қазір бұл оқытушылар өз бетінше жұмыс істейді.
Мен барлық қызығушылық танытқан адамдармен өз тәжірибеммен бөлісемін. Негізінен Халықаралық мектептер менің әдістемеме қызығушылық танытады, мені MAB, KIMEP, AlmaU, Нархоз да шақырып, олардың мұғалімдеріне семинарлар өткізіп, олар менің оқулықтарым бойынша сабақ бере бастады.
Мысалы, QSI халықаралық мектебінің қазақ тілі пәнінің оқытушысы Жүзімгүл Усалиева менің семинарыма қатысып, өз пікірінде:
«Мен бұл оқулықты біздің мектепте қолданамын, себебі ол күнделікті өмірде қарым-қатынас жасау үшін қажетті сөйлеу дағдыларын дамытуға мүмкіндік береді. Курсты игере отырып, Қазақстан тұрғындарымен тікелей қарым-қатынас кезінде кез келген жағдайдан еш қиындықсыз шығуға болады», – деген.
Менің әдістемемнің жүйелілігін, бірізділігін және функционалдығын атап өткен Халықаралық білім беру корпорациясының доценті Д. С. Икаповадан алғыс алу жағымды болды.
Менің еңбегімді, оқулықтарым мен әдістемемді түсініп, бағалап және оларды қазақ тілін оқытуда қолданатынына ризамын және онымен қызығушылық танытқан адамдардың бәрімен бөлісуге қуаныштымын.
– Сіздің сабақтарыңыздың бірегейлігі мен ерекшелігі неде?
– Өз әдістемеңнің бірегейлігі туралы айту қиын. Білім алушылармен бір толқында болуға деген үлкен талпыныс пен тілегім бар. Мұғалім ретінде оқушылар алдындағы жауапкершілікті қабылдаймын және түсінемін. Ең алдымен, оқушының мұғалімге деген сенімі қажет. Ең бастысы – оқушылар жеткісі келетін нәтиже. Сәтті нәтижеге көп көңіл бөлінеді.
Әр сабақта оқушы жаңа нәрселерді үйренеді.
Тіл – ол біз. Біз сізбен біргеміз. Бұл әр ұлттың қазынасы, оның Рухы мен ол туралы білімі бар. Мұғалімнің міндеті – сөйлесуді үйрету ғана емес, сонымен бірге ұлттың менталитетін, ерекшелігін және генетикалық кодын жеткізу.
Сондықтан сабақтарда қазақ тілінің ерекшеліктеріне, оның айырмашылығы мен басқа тілдермен ұқсастығына назар аударамын.
– Сіздің сабақтарыңыз қалай және қайда өтеді? Оқушылар неше жаста?
– Қазір барлығы негізінен онлайн оқыту форматын таңдайды. Бұл жол жүруге кететін уақытты қысқартып, негізгі істерден онша алшақтамауға мүмкіндік береді.
Біз аптасына 20 минуттан 5-6 рет сабақ оқимыз, мұндай уақытты барлығы дерлік таба алады. Бұл бір сағаттан үш рет сабақ оқығаннан гөрі тиімдірек – осы уақыт ішінде мен бір уақытта есте сақтауға болатын ақпарат пен кейін күніне үш рет 3-4 минут ішінде бірнеше рет қайталауға мүмкіндік беремін.
Өткен курс – бұл белгілі бір сабақтар саны, ал ол қанша уақытты алатыны адамның жұмыс жүктемесіне байланысты, өйткені ол іссапарға кетіп, жеке басының себептеріне байланысты біраз уақытты өткізіп алуы мүмкін.
Негізінен бетпе-бет оқығанда бір топта 5-7 адам болады, ал жеке сабақтар көбінесе онлайн өтеді. Менің ойымша, тек курстарда ғана емес, сонымен қатар мектепте де бір топтағы оқушылардың саны осындай болуы қажет. Жеке мектептер осылай жасайды.
Қазіргі уақытта менің оқушыларымның жасы 20 жастан асқан. Менің оқушыларымның арасында 70 жастан асқан да қарт адамдар болды.
– Оқушыларға қандай сөздіктер ұсынасыз?
– Әр жұмыс маңызды және қажет. Қазір кез келген жас пен кез келген талғамға арналған қазақ тілін үйренуге көптеген ресурстар бар.
Бұл сұраққа курс тыңдаушысы, «Allur Auto Centre» ЖШС Бас директоры Виталий Кошкарев жауап беруге ниет білдірді. Жұмыстан қол үзбей қазақ тілін үйрену мүмкіндігі туралы біліп, ол бірден тіл үйренуге кірісіп, сабаққа қуана қатысады.
– «Сөздіктерді қолданудың қажеті жоқ», – деді ол бізді таңқалдырып. – Сабақтар түсінбейтін ештеңе қалмайтындай етіп құрылған. Менің жауапкершілігім – өткен материалды бекіту және үй тапсырмасын орындау.
– Барлығы үйреніп жатқан тілде сөйлегенде тілдік ортаға сіңіру әдісін қолданасыз ба, бұл әдіске қалай қарайсыз?
– Кез-келген тілді үйрену үшін кез-келген әдіс қолайлы, егер адамның қалауы болса. Бұл адамның саналы таңдауы болуы керек. Яғни, бәрі мақсатқа байланысты. Негізінен тілдік ортаға кіруді ересектер таңдайды.
Виталий:
– Егер Гүлмира сөздің аудармасы мен мағынасын бермесе, тілді түсіну дұрыс болмас еді, сөйлемдердің мағынасы мен тереңдігі толық түсінілмес еді. Сондай-ақ, Гүлмираның толық түсіндіруі менің тілді үйренуімнің ең маңызды факторы болып табылады.
Біздің сабақтарымызда да тілдік ортаға кіру бар, бірақ бұл ақыл-ой әрекеті. Бұл үшін жаттығудың бір түрі. Менің қазақ тілі сабағым таңертең өтеді, бұл маған күні бойы ойларымды жинауға көмектеседі.
– Сіз меңгерген бөлімдерді қалай тексересіз?
– Әр сабақтың басында мен білімді тексеремін, – деді Гүлмира Әбілмәжінқызы. – Сонымен қатар, бүгінге не берілгенін ғана емес, сонымен бірге өткен барлық сабақтардан, яғни күтпеген сұрақтарды қоямын.
Мұғалім осындай «блиц-сауалнаманы» көрсетіп, компания қызметкерінің күнделікті өмірінен осы немесе басқа сөз тіркесін қазақ тіліне аударуды сұрады және оқушылардың бұл тапсырманы өте жақсы орындағанын атап өткен жөн.
– Мен компанияның клиенттерімен тікелей қарым-қатынас жасаймын және әлеуетті сатып алушы тек ана тілі – қазақ тілін білетін кезде қарым-қатынас жасауда қиындыққа тап болдым, ал маған оның сұрақтарына жауап беруім керек, – деп бөлісті Виталий. – Қазір қазақ тілін білу, мен оны үйрену барысында болсам да, осы клиенттерді сақтауға және сату санын арттыруға көмектеседі. Менің қазақша білетінімді көріп, көпшілік таң қалады екен.
– Мен үшінші жыл оқып жатырмын. Тілді білу маған елдің оңтүстік өңірлеріндегі әріптестеріммен сөйлесуге көмектеседі. Курстарға дейін мен тілді өте нашар білетінмін. Қазір мен қазақша сөйлеуді жақсы түсінемін, оқимын, сөйлей аламын, – деді Дмитрий Ким, «Allur» компаниясынан оқып жатқан Гүлмира Әбілмәжінқызының тағы бір шәкірті.
– Қазақ тілін үйренуде Абайдың «Қара сөздерін» қолдану бірден екі бағытта жұмыс істейді – тілді үйрену, тәрбие, ағарту ісі. Бәлкім, сіз қазақ тілін оқытудың көмегімен халықтың құндылықтары мен дәстүрлерін жеткізе алатын шығарсыз?
– Иә, солай.
Бұған шығармалар, мақал-мәтелдер, әдет-ғұрыптар мен дәстүрлер туралы әңгімелер, алғыс пен бата сөздері жақсы көмектеседі. Әр тілде олар ерекше. Егер тікелей аударма жасалса, дұрыс түсінік қалыптаспайды және мен ғасырлар бойы қалыптасқан сөздердің терең мағынасын түсіндіремін. Олар шығыс ойлауының мәні, өзара әрекеттесу әдісі сақталған.
Мысалы, баршаңызға таныс «Сәлеметсіз бе?», сөзбе-сөз аударғанда «Здоровы ли Вы?» деп аударылады, ал қазақ тілінде «Армысыз» деген сәлемдесу түрі бар, бұл денсаулық тілейтінін білдіретін қазақша сөз. Махмұд Қашғари сөздігінде кездесетін «Ар» деген көне түркі сөзі «адам» деп аударылады. Ал адам дегеніміз не? Адам – ар-ұждан, ар-намыс. Екі адам кездескен кезде біреуі: «Армысыз», яғни «мен адал, ізгі ниетті, жаман ойсыз» десе, ал екіншісі: «Бармысыз» – «Менде де жаман ниет жоқ» деп жауап береді.
Жалпы, шығыс халықтары, іске кіріспес бұрын, алдымен адамның қалы қалай екенін, оның туыстары қалай екенін, қандай жаңалықтары бар екенін біледі. Егер осы кіріспе диалог барысында сіз: «Бұйымтайыңыз бар ма?» («Қандай шаруамен хабарластыңыз?») деп сұрамасаңыз, адам сізге не үшін жүгінгені туралы сөйлеспей-ақ әңгімені аяқтайды, ал сіз оның не үшін қоңырау шалғанын немесе не үшін келгенін білмей абдырап қаласыз.
Немесе әйгілі мақал «Ет – етке, сорпа – бетке». Сөзбе-сөз аударма жасағанда мағынасыз жауапқа тап боласыз. Бірақ бұл ежелгі сөз, ол дәмді тағамға қанағаттануын білдіру үшін қолданылады. Мұндай сәттерді білу бір-бірін түсініп қарым-қатынас жасауға мүмкіндік береді.
Виталий Кошкарев:
– Бұл жерде Гүлмираның оқытуға деген ерекше тәсілі бар. Ол сөздің аудармасын ғана емес, кез-келген сөйлемдегі сөздің мағынасын түсінуге мүмкіндік береді, басқа емес дәл осы сөздің неге қолданылатынын түсіндіреді.
Мен өз ісін сүйетін мұғалімді әлі кездестірген жоқпын. Дәл осы Гүлмираның әдісі қайта-қайта оқуға итермелейді, өйткені әр сабақ әрқашан жаңа және қызықты өтеді.
– Сұрақ оқушыларға, қазақ тілін үйренуде сіз үшін ең қиыны не?
Дмитрий Ким:
– Жалғау шығар. Олардың қолданылуы орыс тілінен өзгеше. Бірақ ол туралы ойланып, талдасаңыз, мен оларды дұрыс қоя аламын деп айтқым келеді.
Лариса Ныгметова:
– Қазақ тілінің логикасы басқа. Біз бәрібір орыс тілінде ойлаймыз және жалғауды дұрыс қою үшін дұрыс сұрақ қою керек.
– Себебі, қазақ тілінің өз айырмашылықтары бар, – деп түсіндірді Гүлмира Әбілмәжінқызы. «В» демеулігін аудару үшін әр түрлі жағдайда үш түрлі септік қажет болады. Мысалы, «лежит в шкафу (шкафта жатыр)» – бұл жатыс септігі, яғни бір нәрсе жатқан жер, «положить в шкаф (шкафқа салу)» – бұл енді барыс септігі, ал «взять в шкафу (шкафтан алу)» – шығыс септігі, біз бір жерден бірдеңе аламыз. Тиісінше, бұл үш түрлі жалғаумен аяқталған сөз. Мұны түсіндіру керек және мұның бәрі тәжірибемен, сабақ сайын меңгеріледі.
Жатыс септігінің өзінің бір мәні бар. Орыс тілінде бұл септікке қатысты сұрақтар «г-де? ког-да?» болса, ал бұл септіктің қазақ тіліндегі жалғауы -де, – да, – те, – та. Мұндай ұқсас сәттерді студенттердің есте сақтау барысын жеңілдету үшін табуға және қолдануға болады.
Әр септіктің өз етістіктер жиынтығы бар және олар бір-бірімен шатыспайды. Сондай-ақ, мен сингармонизм заңдылығын – қандай дыбыстар бір-бірімен үйлеседі, егер «қ» болса, онда «ұ», егер «а» болса, онда «ы», егер «і» болса, содан кейін «к» болатынын түсіндіремін.
Қазақ тілінде барлығы 7 септік, 4 жалғау және 11 жұрнақ бар, олар жалғаулар және септіктермен байланысады. Бұл бәрі грамматика. Менің бір оқулығым бар, ол кестелерімен бірге 70 беттен тұрады, онда бәрін қалай байланыстыру керектігі, орысша айтқың келетін нәрсені қазақша қалай айтуға болатыны көрсетілген. Негізінде, менің оқулықтарым оқушыларымның сұрақтарына жауап болды, сондықтан олар тілді түсіну және сөйлеу үшін шынымен қажет нәрсені қамтиды.
– Гүлмира Әбілмәжінқызы, оқушыларға материалды түсінуге және меңгеруге не мүмкіндік береді? Қазақ тілі мұғалімдеріне балаларға немесе ересектерге көзге көрінетін нәтиже беретіндей шынымен білім бере алу үшін қандай кеңес беретін едіңіз?
– Біріншіден, асығудың, тақырыптан тақырыпқа тез секірудің қажеті жоқ. Нәтижесінде өз жемісін береді, оқушылар әр кезеңді қатты есте сақтайды. Мысалы, тәуелдік жалғауы үшін шамамен төрт сабақ қажет, олардың арасында студенттер оны өз өмірлерінде қолдануға үйренеді. Қазақ сөздерін білмей-ақ, бір немесе басқа септікті қалай қолдану керектігін есте сақтау үшін алдымен орыс сөздеріне жалңауды қосуға болады.
Екіншіден, әр тақырып оқушы туралы болатындай етіп, әрбір оқушыны жеке-жеке сабаққа тарту керек. Сонда қызықты болады. Өз атыңа, қолданатын заттардың атауларына, айналасындағылардың бәріне, араласатын адамдарына жалғауды жалғап көруге болады.
Ең бастысы – ұсыну. Әр адам жеке тұлға екенін түсіну керек, ол тіпті бала немесе ересек адам болса да әр адамға құрметпен қарау керек, әр адамға жол табу керек.
Мен студенттерімнің мінезін және оларға не қажет екенін білемін. Бір оқушыға материалды қалай түсіндіре алатыным екіншісіне мүлдем сәйкес келмейді. Сондықтан жеке сабақтар көп көмектеседі. Жалпы, бәрі сабақты беруге, түсінуге және қабылдауға байланысты. Оқушының өз жетістігін сезінуі өте маңызды. Оған оңай болу үшін бәрі түсінікті болуы керек.
Материал оқушы үшін қызықты болуы керек. Біз қызықты әңгімелерді оқимыз, әр сөзді, әр сөз тіркесін аударамыз және соларды мысалға келтіре отырып, грамматиканы да талдаймыз.
Соңына дейін жету маңызды, ал ол тек мұғалімге деген сенім мен ерік-жігер болғанда ғана мүмкін болады. Мен өмір бойы оқушылармен бірге жүре алмаймын, бірақ мен оларға өз білімдерін одан әрі дамыта алатын басты білімді беремін.
Гүлмира Амандықованың сабақтарында тілді үйрену адамның күнделікті өмірімен тығыз байланысты және оның грамматиканы, тілдің құрылымын меңгеру барысында беретін сөздік қоры жеке бейімделеді.
Дәстүрлер, мәдениет әлеміне, тілін үйреніп жатқан халықтың ойлау ерекшеліктеріне бойлау үлкен маңызға ие. Біріншіден, бұл әрқашан қызықты. Екіншіден, біз бір-біріміздің дәстүрлерімізді түсінуге және құрметтеуге үйренеміз, демек, достығымызды нығайтамыз.
Гүлмира Әбілмәжінқызының оқушыларымен әңгімелесу барысында біз мектептерде қазақ тілін оқыту сапасының өзектілігін қозғадық. Өйткені, егер ересек адам 200 сабақта сөйлеуді түсінетін және өзі сөйлей алатын дәрежеде тілді меңгере алса, онда оқушы үшін оның қабілетімен тілді меңгеру әлбетте мүмкін.
Біз мектептерде неге бұл әрдайым бола бермейтініне жауап табуға тырыстық және сөздерді, өлеңдер мен ережелерді судыратып жаттап алу, ақпаратты ресми түрде беру, түсініксіз сөздердің көптігі сәтті нәтиже бермейді деген пікірге келдік.
Сондай-ақ, ата-аналар балалар балабақшадан қазақ тілін үйренсе де, олар мектеп бағдарламасын түсінбейтіндігімен және олармен өздері айналысуға тура келетіндігімен бөлісті.
Тағы бір мәселе, мектептегі баладан оған тілді үйретуге дейін тілді білу күтіледі. Ата-аналар қанша қалағанымен оқулықтарда талап етілгендей тілді білмей, балаларына үй тапсырмасын орындауға көмектесе алмайды.
– Мені жеке Халықаралық мектептер шақырып, баланы қызықтыру үшін, баланың сөйлеуі үшін не істеу керектігін сұрайды. Мен олармен өз әдісіммен бөлісемін, бірінші сабақтан бастап айтамын, нақты кеңестер мен амалдар беремін, – дейді Гүлмира Әбілмәжінқызы. Әр оқушыны жұмысқа тартып, әр оқушыға мысалы, тәуелдік формасына септік жалғауларын жалғауға тапсырма беру керек. Қайталап айтамын, бір сабақта бір септікті өтуге тырысудың қажеті жоқ. Мысалы, тәуелдік жалғаулары. Алдымен – «менікі», маған қатыстының барлығы. Содан кейін – «сенікі». Сұрақтар пайда болып, диалог құрыла бастайды. Солай кете береді....
Балалар қазақ тілін үйреніп, оны түсініп, сөйлесе алады. Менің оқушыларымның бірі тілді жақсы меңгергені соншалық, мектептегі достары есімі қазақша болмағанына қарамастан, ұлты қазақ деп ойлады екен. Осылай да болады.
– Көптеген адамдар қазақ тілін меңгерудің тағы бір артықшылығын ұмытып кетеді – бұл көптеген басқа шығыс тілдерін түсіну…
– Иә, бұл барлық түркі тілдері – түрік, қырғыз, өзбек, түрікмен, татар, башқұрт, әзірбайжан, ұйғыр, алтай, якут, тыва. Түркітілдес халықтар өз тарихында Орталық және Оңтүстік-Шығыс Азияда, Оңтүстік және Батыс Сібірде, Еділ-Камьеде, Солтүстік Кавказда, Закавказье мен Қара теңізде тұрып, өмір сүрген.
Мен Өзбекстанда болған кезде өзбек тілінде айтылғанның бәрін түсіндім, олар мені түсінді. Менде 5 жыл оқыған және 200 сабақтан өткен оқушыларымның бірі, яғни нөлден бастап толық курс оқыған оқушым, Өзбекстанға көшіп кетті және қазір өзбек тілінде еркін сөйлейді. Рас, бұл оның сегізінші тілі, тоғызыншы өзбек тілі болды.
Қазақ сөздері Азияның басқа халықтарының сөздерімен үндеседі. Мысалы, айлардың атаулары. «Маусым» сөзі – араб тіліндегі «маусиим» деп, «мезгіл» ретінде аударылады. Тағы бір нұсқасы бар: муссон – жазда мұхиттан соғатын жел. Шілде – бұл парсы сөзі «чилля». Чилля – қырық күн. Осы айда сопылар намазды арнайы салқын жерде оқып, сыртқа шықпауға тырысқан. Тамыз – иврит тілінде «тамуз». Тамуз – өсімдік жамылғысының, судың және құнарлылықтың вавилон құдайы, ауылшаруашылық циклінің бейнесі.
– Сізді қазақ тілін дамыту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаға қатыстыра ма?
– Бірнеше жыл бұрын мені қазақ тілі мұғалімдеріне арналған семинарға шақырды. Мен оқыту тәжірибеммен бөлістім. Бұл Ш. Шаяхметов атындағы «Тіл Қазына» ғылыми-практикалық орталығы ұйымдастырған семинар болған. Тілді дамытуға бағытталған мемлекеттік құрылымдармен басқа өзара іс-әрекет әлі болған жоқ.
Менің көптеген мысалым бар, мен өз бағдарламаларымды ұсынғанмын, бірақ қазақ тілінің дамуына қосқан үлесім үшін алғыс айтса да, онымен жұмыс істейтін басқа біреу бар деп жауап берді.
Менің жобаларымды іске асыруға оқушыларым қызығушылық танытуда, осылайша олардың әрқайсысы Қазақстанда мемлекеттік тілдің дамуына өз үлесін қосады.
– Жақын және алыс болашақта қандай идеяларды жүзеге асырғыңыз келеді?
– Менің үлкен арманым – қазақ тілі бойынша жалпыға қолжетімді, жүйеленген толық курс жасау. Қарапайымнан күрделіге дейін. Қазақ тілінің бірізді сабақтары, біз мұны қызықты, тартымды ете алар едік.
Барлық материал қазірдің өзінде жасалған. Егер демеушілік болса, мұндай курсты шығарып, оны барлығына қолжетімді ету мүмкін болар еді. Әр кітап, әр оқулық – өте үлкен жұмыс. Менің оқушым Лариса Нығметова мысалы, «Ұрпаққа ұлағат. Завет потомкам» кітабымен жұмыс басталған сәттен менімен бірге болды, ол бәрінің қанша рет жазылғанын және қайта жазылғанын көрді. Барлық қиындықтарға қарамастан, мені жұмысты жалғастыруға итермеледі.
Лариса Нығметова Гүлмира Амандықова курстарына қалай келгені туралы өзінің қысқа оқиғасымен бөлісті:
– Біздің компанияда қазақ тілі оқытылатынын білгенде, мен бірінші сабаққа бармадым. Уақыт болмайды, көп уақыт қажет, үй тапсырмасын орындау керек деп ойладым. Бірақ сабаққа қатысқан қызметкерлер қатты қуанды, мен де қатысып көрейін деп шештім. Мен қандай қызықты нәрселер берілетінін: мектепте оқытатындай сөздер мен олардың айтылуы ғана емес, ақыл-ой әрекеті, мәдениет оқытылатынын көрдім.
Гүлмираның әдістемесі қызықты, ол тек тілді үйретіп қана қоймай, қазақ мәдениеті мен салт-дәстүріне деген сүйіспеншілікті оятады. Бізді, ересектерді таңқалдыру қиын. Дегенмен, әр сабақта біз таңданамыз, жаңа нәрсені үйренеміз.
Мен қазір үшінші жыл оқып жатырмын. Мен қазақша сөзді түсінемін және сөйлей аламын. Қазақша сөйлеуге кішкене кедергі бар, мен аздап ұяламын, бірақ тырысамын.
– Сіз Гүлмира Әбілмәжінқызы оқулықтарымен оқып жатырсыз ба?
– Иә, бізде оқулықтар бар, біз оларға қарай аламыз, бірақ сабақтар осындай ауызекі, ойын түрінде өтеді. Мысал ретінде септіктерді үйренуді айта аламын. Біз Абайдың «Көзімнің қарасы» әнінде тәуелдік септігін меңгердік, оның барлығы дерлік осы септіктен тұрады. Мен өте жақсы есімде сақтадым, өмірде ешқашан оны ұмытпаймын. Немесе жылдың айларының атауларын қалай үйрендік – біз оларды жаттап қана қоймай, олардың мәнін білдік.
– Гүлмира Әбілмәжінқызы, тілді өз бетінше үйренуге бола ма?
– Менің тәжірибемде менің оқушыларымның бірінің жұбайы бала күтіміне байланысты демалыста болған кезде менің оқу құралым бойынша қазақ тілін үйренген бір жағдай болды. Англиядағы, Америкадағы шәкірттерім менің кітаптарымды өздерімен бірге алып жүретіндерін айтады және ол оларға көмектеседі. Сондай-ақ, сіз LUX FM радиосында «Наша қазақша» хабарын естіген шығарсыз, демеушісі Александр Тен болды, бұл менің идеям. Бұл да сабаққа бармай-ақ, білімді арттырудың бірден-бір тәсілдерінің бірі.
– Тілді дамыту үшін не қажет деп ойлайсыз?
– Жомарттықпен бөлісу керек, бір-бірінен көмек, қолдау сұрау керек. Мен кез-келген мектепке бара аламын, тек шақырса болды. Мен балаларым оқыған мектепте мұғалімдерді оқыттым. Бірақ мен өзімнің әдістемеммен бөлісуді ұсынғанда, көптеген профессорлар, ғалымдар, ғылым докторлары оқытудың тиімділігі мәселесін шеше алмай жатқанда, қайдағы қазақ тілі мұғалімі «көшеден» келіп, бірдеңені өзгерте алмайды деген көзқарас та кездеседі. Дегенмен, Қазақстан Республикасы, олар не айтса да, әлі жас мемлекет және қазақ тілін енгізуде біз бәріміз бір-бірімізге көмектесуіміз керек.
Материалды дайындаған
Вероника КОРЕШКОВА
АННОТАЦИЯ
Гульмира Амандыкова, филолог, автор первого адаптивного перевода на русский и английский языки «Слов назидания» Абая Кунанбаева, вышедшего в этом году под названием «Ұлағат ұрпақ. Завет потомкам», много лет успешно преподаёт казахский язык по разработанной ею методике. В интервью нашему журналу она поделилась секретами эффективной подачи материала, позволяющей сделать обучение казахскому языку увлекательным, функциональным и результативным, а также поделилась достижениями и трудностями в её деятельности по развитию государственного языка.
Kommentare