Әлемдегі жоғары білім дағдарысының табиғаты туралы
Соңғы он жылдың ішінде көптеген ғалымдар жоғары білім беру жүйесі терең дағдарыста деп жар салуда. Бұл ретте зерттеушілер Ф .Г. Кумбстың 50 жыл бұрын жариялаған жұмысына жүйелі түрде сілтеме жасап отыр.
Біздің ойымызша, жоғары білім беру жүйесі терең дағдарыста деп айту мүлдем заңды емес. Бүгін, бүкіл әлем біз динамикалық, қарқынды дамып келе жатқан постиндустриялық қоғамда өмір сүріп жатырмыз деп айтуда. Постиндустриялық қоғам – бұл ақпарат қоғамы, жаңа білім қоғамы. Бүгінде цифрлық қоғам деп аталатын қоғам. Немесе одан да күшті – ақпараттық-коммуникациялық, цифрлық, смарт және жүйелік-технологияларды басқаратын киберқоғам. Бүгінде адам еңбегі толығымен роботтармен ауыстырылған кәсіпорындар («Сименс» кәсіпорны) бар. Сонда біз жоғары білімнің қандай терең дағдарысы туралы сөз қозғап отырмыз? Өйткені, ғылыми-техникалық прогресс адамның, оның ақыл-ойының, зияткерлік әлеуетінің есебінен жүзеге асырылады. Тұлғаныңзиятының, зияткерлік әлеуетінің дамуының негізгі көзі – білім, атап айтқанда жоғары білім.
Жоғары білім беру жүйесі терең дағдарыста ма? Бүгінгі таңда бұл үлкен, ауқымды мәселе. Бұл мақалада біз өз көзқарасымызды білдіреміз және бұл соңғы сатыдағы шындық болып табылмайды. Кейбір зерттеулерге сүйенсек, қазіргі білім беру жүйесінде тар мамандарды даярлаудың басым болуы дағдарыс себептерінің бірі болып табылады. Алайда, егер біз бизнес-мектептердің тәжірибесіне жүгінетін болсақ, онда олар, керісінше, жұмысқа дәл осындай мамандарды тартуға тырысатынын, бұл ретте мұндай тәсіл білім беру қызметтерінің сапасын жақсартуға мүмкіндік беретінін атап өте аламыз.
Қарқынды дамып келе жатқан қоғам жағдайында жоғары білім жүйелі түрде жаңартылып, жаңғыртылуға тиіс. Оқу пәндерінің мазмұны да (оларды жаңа идеялармен байыту, оларды қайта құрылымдау), сондай-ақ білім беру процесін озық оқыту технологияларымен қамтамасыз ету де жаңартылуға тиіс. Бұл табиғи процесс. Бұл жағдайда модернизация сана мен адамның іс-әрекетін қайта құруға баса назар аударатын қазіргі жаратылыстану заңдарына сүйенуді қажет етеді деген тұжырым толығымен заңды.
Мұндай ұстаным да бар: қоғамның дамуы үшін жоғары білім беру жүйесі оның қажеттіліктері мен сұранымдарын көрсетуі керек – нақты жағдайларда жұмыс істей алатын мамандарды даярлау қажет. Біздің ойымызша, бұл көзқарас ерекше назар аударуға лайық.
Сонымен қатар, біз жоғары білім мазмұнын қоғамның қажеттіліктері мен сұраныстарын айналық шағылыс деңгейіне жеткізу жоғары білім беру жүйесінде қалыптасқан дағдарысты жағдайды түбегейлі өзгертпейді деп санаймыз. Біз білім беру мазмұнының айналық шағылысуы қоғам қажеттіліктеріне уақыт талабына сай келмейтініне сенімдіміз.
Бұл жерде, біздің көзқарасымыз бойынша, студенттерді оқытудың озыңқы сипатына және өздері оқитын студенттерді тез өзгеретін қоғамдағы өмірге дайындауға қатысты жоғары білім беру педагогін даярлаудыңқосарланған озықтығына назар аударатын ғалымдардың ұстанымдары неғұрлым орынды болып табылады (В. А. Юрисов, Н. Д. Никандров).
Зерттеушілер жоғары білім беру жүйесінің қазіргі мазмұнының уақыт талаптарына сәйкес келмейтінін дағдарыстың негізгі себебі ретінде атап өтті, бұл осы жүйені шиеленіске әкеліп соқтыруда.
Бірақ жоғары білім жүйесі перманентті қозғалыста болуы керек. Егер жүйе, атап айтқанда, адамның миына ой кернеуі болмаса, онда олар ешқашан нәтижелі болмайды. Ой кернеуінің болуы жоғары білім беру жүйесінің ашықекенін көрсетеді, оны барлық жерде жасалатын белгілі бір реформаларды жүргізуге міндеттейтін сыртқы әсерлерге жүйелі түрде жауап береді.
Егер жоғары білім беру жүйесі пернаментті кернеуге ұшырамаса, онда ғылыми-техникалық прогресте ешқандай революция болмас еді. Бүгінгі таңда ғылыми дереккөздерде қазіргі қоғамның (алтыншы технологиялық құрылым) телекоммуникацияға, интернетке, электроникаға; биотехнологияға, нанотехнологияға, жасанды интеллектке көшу сияқты белгілері туралы айтылған. Ғалымдардың айтуынша, біз ақпараттық, цифрлық, кибер өркениет сияқты өркениеттің дамуының жаңа кезеңінен өтіп жатырмыз.
Сонымен қатар, бұл тек экономика туралы ғана емес, сонымен қатар қоғамда әрдайым аз пайызды құрайтын және құрап келе жатқан жоғары білікті жұмысшылар, интеллектінің даму деңгейі жоғары қызметкерлер, зияткерлік әлеуетті дамытудың жоғары деңгейі бар қызметкерлер жасайтын инновациялық экономика туралы айтылады.
Бірақ, бұл зияткерлік қызметкерлерді әлемге, ең алдымен, жоғары білім беру жүйесі ұсынды! Әрине, жоғары білім беру жүйесі барлық 100% жоғары білікті қызметкерлерді дайындай алмайды.
Жоғары мектептің басты міндеті – студенттердің оқу процесі жүріп жатқан кәсіби стандартты жоғары деңгейде меңгеруін қамтамасыз ету. Сондықтан, белгілі бір жоғары оқу орнын бітірушілердің білім сапасының олардың осы стандарттың даму деңгейімен анықталатындығы кездейсоқ емес. Стандарт дегеніміз не? Бұл құжат студенттіңуниверситетте оқу кезінде меңгеруі керек білім, білік, дағды, қызмет тәсілдерінің минимумын көрсетеді.
Жоғары кәсібилік – тәжірибемен келеді.
Бірақ бұл жерде Д. Сандаковпен келіспеу мүмкін емес. Ол «жүйенің дағдарысы жүйенің тұрақтылығын бұзатын ішкі және жүйелік қайшылықтардың жинақталуы және/немесе шиеленісуі екенін айтады».
Осы көзқараспен келісе отырып, біз дамудың ешқашан өспелі сызықты болмайтындығын атап өтуіміз керек. Даму синусоидты: құлдырау және көтерілу сипатқа ие. Дамудың синусоидты сипатының болуы жүйеде жүйелік шешімді қажет ететін қайшылықтардың үнемі пайда болатындығын көрсетеді.
Қарама-қайшылықтар – бұл жеке тұлғаның, табиғаттың және қоғамның дамуының қозғаушы күші. Олар рұқсат етілген жерде жүйе қалпына келіп, алға жылжи түседі. Қарама-қайшылықтардың шешімі болмаған жерде қақтығыс туындайды. Егер қақтығыс жағдайы шешімін таппаса, онда жүйе деформацияланып, ыдырайды. Бұл заңды.
Біздің көзқарасымыз бойынша, дағдарыс – бұл жүйелі түрде шешілуге тиіс жүйелі түрде туындайтын қайшылықтар. Философияның заңдылықтарын: санның сапаға ауысуы, спиральды даму, теріске шығару заңыңбілу маңызды. Ең бастысы: адам, табиғат және қоғам бір заңдар бойынша дамиды: 1) табиғат, адам және қоғам дамуының қозғаушы күштері қайшылықтар болып табылады; 2) қайшылықтарды шешудің негізгі құралы адамның қызметі болып табылады.
Қазіргі әлем нарықтық қатынастар жағдайында өмір сүреді, оның негізінде бәсекелестік (сайыс) жатыр. Бәсекелестік білім беру мағынасын үнемі жаңартып отыруды қажет етеді. Егер мағына жаңартылмаса, ешқандай даму туралы айту мүмкін емес. Мұндай тәсіл болмаған жағдайда дағдарыс перманентті құбылыс болады. Адамныңсанасын күнделікті, сағат сайын жаңартып отыру және, тиісінше, оның білімі мен қызметінің мазмұны – дамудыңжолы және жүйелік проблемалардан (қайшылықтардан) жүйелі түрде шығудың қажетті шарты.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, әлемдік және отандық жоғары білім беру жүйесінің бір орында тұрмайтындығын айта кету керек. Ол білім берудің жүйелі жаңартылған мазмұны, білім беру бағдарламалары, заманауи жоғары оқу орындарының практикасына оқытудың инновациялық әдістері мен технологияларын енгізу арқылы қайшылықтарды перманентті түрде шешуде болып табылады. Басқа мәселе, біреуде бұл жоғары деңгейде, біреуде онша жақсы емес. Жоғары мектепке арналған оқулықтар өте көлемді, қажетсіз ақпаратпен, қажетсіз ойлармен толтырылған. Бұл жерде мәселе білім беру мазмұнын жүйелі түрде жаңартуда ғана емес. Мәселе көбінесе талапкерлерді сапасыз қабылдау, профессорлық-оқытушылық құрамның төмен кәсібилігі, оның жоғары деңгейдегі әдіснамалық, психологиялық-педагогикалық құрамдастарының болмауы болып табылады. Басы қандай болса, аяғы да сондай. Студенттердің едәуір бөлігі, оқытушылар сияқты, постиндустриялық қоғам, жоғарыда айтқанымыздай, тез өзгеретін қоғам, бәсекелестікке негізделген қоғам, жаңа білім.
Сонымен бірге, оқу процесінің сапасы, болашақ маманды даярлау сапасы жоғары білім беру педагогінің кәсіби қызметіндегі психологиялық-педагогикалық компоненттің сапасына байланысты екенін атап өткен жөн.
Жоғары арнайы + әдісна-малық + психологиялық-педагогикалық дайындық – бұл жоғары білім беру педагогінің кәсіби құзіреттілігінің әмбебап компоненттері.
Халықаралық тәжірибеде университет оқытушысы – бұл ерекше мамандық (ЮНЕСКО). Университетте сабақберу мамандыққа айналу үшін өз пәнін өте жақсы білу жеткіліксіз. ЖОО-да сабақ беру – бұл педагогикалықшеберліктің жоғары сатысы және жауапты жұмыс. Бұған Стэнфорд Жоғары Бизнес мектебінің тәжірибесі мысал бола алады. Бұл жоғары кәсібилікті, оқу процесін ұйымдастыруға профессорлық-оқытушылық құрамныңәдіснамалық және психологиялық-педагогикалық дайындығын, басшылықтың үміткерлерді сапалы қабылдауға жоғары талаптарын және тиісінше, оларды оқыту сапасына іргелі дайындықты қолдайды.
Болон декларациясында жоғары білім беру жүйесінің дағдарыстан шығу жолдары көрсетілген. Олар бәріне белгілі, мұнда оған бөлек тоқтаудың қажеті жоқ. Бірақ бұл құжатта басты бағыт, дағдарыстан шығудыңпанацеясы жеке тұлғаға бағытталған оқыту, құзіреттілік тәсіл екенін атап өткен жөн, оның нәтижесі құзіреттілікті дамыту болуы керек. Білім берудің жаңа парадигмасы (моделі) толығымен заңды түрде қабылданды: ол – өмір бойы оқу. Бұл парадигма үздіксіз білім беруді бірінші орынға шығарды, осылайша өзін-өзі тәрбиелеуді жеке тұлғаның жетекші қызметіне айналдырды. Яғни, студенттердің жаңа, тез өзгеретін қоғамдағы өмір мен еңбекке түбегейлі өзін-өзі дайындауына бағдар алынды.
Содан бері 20 жылдан астам уақыт өтті, ал әлемдік білім беру қауымдастығы жоғары білім беру жүйесіндегі дағдарыс туралы айтуды тоқтата алмай келеді.
Бұл жерде бәсекелестік жағдайында білімнің тез ескіру фактісі даусыз екенін ескермеуге болмайды. Мұндай жағдайда студенттер өздігінен білім алу және тек өздігінен білім алу, қажетті білімді өз бетінше алу, белгісіз зонаны өз бетінше зерттеу, операциялық бөлігін үнемі жаңартып отыру – интеллект (ми, ақыл...) жаңа мазмұнмен – табысқа жетудің жолы бар екенін түсінуі керек. Студенттерде бәсекеге қабілетті тұлғалар – бұл зияткерлікті дамытудың жоғары деңгейі бар тұлғалар және білім беру ғана оның интеллектісін, зияткерлік әлеуетін, бәсекеге қабілеттілігін дамытудың негізгі көзі, оның негізін шығармашылық еңбек құрайды деген ұстанымқалыптастырылуға тиіс.
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, көрнекті психолог Л. С. Выготскийдің өзекті және жақын даму зоналары туралы белгілі ережелеріне, сондай-ақ оның даму процестері оқу процестерімен сәйкес келмейді деген тұжырымына жүгіну заңды болып табылады.
Тек дамудың алдында ғана болатын оқу – «дұрыс ұйымдастырылған» болып саналады. Демек, сол білім беру мазмұны, егер қоғамның сұрауларының алдында тұрса ғана дұрыс болады.
Егер біз Л. С. Выготскийдің теориясын жоғары білім беру жүйесі аясында қолданатын болсақ, табиғат та, қоғам да, сол сияқты жеке тұлға да бірдей заңдарға сәйкес дамитынын ескере отыра, біз келесілерді аламыз.
Жоғары білім беру жүйесі «Мен – шынайы» жайлылық зонасынан – өзекті даму зонасынан жақын даму зонасына, яғни «Мен – идеалмын» зонасына кіру және шығу режимінде жұмысты жүйелі түрде жүзеге асыруға тиіс, біздіңжағдайда – бұл белгісіз зона болады (1-сызбаны қараңыз).
Білім алушылар үшін өзекті даму зонасы нені білдіреді? Ол бәріне мәлім. Дегенмен, осы жұмыс аясында біз, бұл зонаны, білім алушы педагогтің көмегінсіз бәрін өз бетінше жасай алатын зона екенін атап өтеміз. Жақын даму зонасы – бұл білім алушыға педагогтің көмегі қажет зона.
Демек, білімнің, әсіресе жоғары білімнің мазмұны әрдайым сұранысқа ие болу үшін, ол оқытудың зерттеушілік сипаты жетекші рөл атқаратын жақын даму зонасында перманентті болуы қажет.
Бұған мысал ретінде оқытудың мәдени-антропологиялық, тұлғалық-бағдарланған сипатына негізделген, студенттердің оларды әлеуметтік табысқа жетелейтін бейімделгіш көшбасшылық қасиеттерін; шығармашылықеңбекке, өзін-өзі басқаруға; жаңашыл идеяларды іздестіру, енгізу және материалдандыру қабілеттілігін; жақындап келе жатқан, бірақ осы шақта әлі келмеген болашақтың ең кішкентай бұтақтарына немесе «белгілеріне» назар аудара білу; төзімділік және материалды жылдам меңгеру қабілетін; әдебиеттің үлкен көлемін дербес өзі «талдап қорытуға» дайын болуын; ойлау жасампаздығын; дағдарыс жағдайларын ерте болжау және алдын алу қабілетін қалыптастыратын және дамытатын адам санасының жасырын мүмкіндіктерін өзектендіретін ең үздік әлемдік практикаларды келтіруге болады.
Әлемдік ЖОО-ның табысқа жету себептері қандай? Ең алдымен, бұл – талапкерлерді сапалы қабылдау, оқытушылар құрамына қойылатын жоғары талаптар.
Қорытынды. Мәселе бойынша заманауи зерттеулерді талдаудың және біздің жеке тәжірибеміздің арқасында бірқатар қорытынды жасай аламыз.
1. Жоғары мектеп мәселелерімен айналысатын және оны терең дағдарыстағы мәселе ретінде сипаттайтын зерттеушілердің ұстанымы сәйкес келмейді. Ғылыми-техникалық прогресстің шапшаң даму қарқыны мен оныңкүрт үдеуіне барабар жауап бере алмайтын қалыптасқан білім беру жүйелері арасындағы алшақтық жоғары білімнің дағдарысты жағдайының негізгі дәлелі болып табылады. Егер жоғары білім беру жүйесі терең дағдарыста болса, онда ғылыми-техникалық прогресс те терең дағдарыста болар еді. Жоғары білім беру жүйесіндегі тереңдағдарыс оны тоқырауға әкелсе, демек, ол ғылыми-техникалық прогрестің тоқырауына да әкеледі. Іс жүзінде қазіргі заманғы қоғам өркениеттік дамудағы жаңа өзгеріске – киберқоғамға өте тез алға жылжуда.
2. Ғылыми-техникалық прогресс адамның, оның зиятының, зияткерлік әлеуетінің есебінен жүзеге асырылады.
Білім, атап айтқанда жоғары білім тұлғаның зиятын, зияткерлік әлеуетін дамытудың негізгі көзі болып табылады. Қазіргі уақытта серпінді дамып келе жатқан қоғамда жоғары білім – болашақ маманның бәсекеге қабілетті, зияткерлік дамыған және функционалдық сауатты тұлғасын қалыптастыруға бағытталған және бұл өте орынды.
Мақсат оқытудың міндеттерін, мазмұнын, құралдарын, нысандарын, әдістері мен тәсілдерін анықтайды. Өзініңалдында туындайтын қайшылықтарды жүйелі түрде шеше отырып, ол стандарттарды, білім беру бағдарламаларын, оқулықтар мен оқу құралдарын жаңарту, жаңа инновациялық технологияларды енгізу арқылы дұрыс бағытта қозғалып келеді. Жаңа түрдегі мамандарды оқыту, тәрбиелеу және дамыту мәселесі бірмезеттік әрекет емес.
3. Қазіргі заманғы ЖОО адам санасы мен қызметінің жасырын мүмкіндіктерін анықтауға негізделген; студенттерді белгісіз зонаға перманентті түрде енгізе отырып, оқытудың озыңқы, зерттеушілік сипатына; оларды тез өзгеретін қоғам жағдайында кәсіптік қызмет дайындығына баса назар аударатын үздік әлемдік практиканы зерделеуге тиіс.
4. Тез өзгеретін қоғам жағдайында ЖОО оқытушыларын әдіснамалық, психологиялық-педагогикалық даярлауға қойылатын талаптар артып, өзектендіріледі.
5. Стандарттарды, білім беру бағдарламаларын жаңарту, оқулықтар мен оқу құралдарын әзірлеу кезінде аз, бірақтереңірек қағидатын прагматикалық түрде ұстану керек. Стандарттың қажетті білімнің, біліктіліктің, қызмет әдістерінің минимумын анықтауы, тәжірибенің бағдарланған сипатына ие болуға тиіс екенін есте сақтаған жөн.
Қ. Қ. ЖАМПЕИСОВА,
АБАЙ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
АННОТАЦИЯ
В статье рассматривается проблема мирового кризиса в высшем образовании, о котором много говорится сегодня в академических кругах, а также противоречия, говорящие об обратном. Представлена роль высшего образования как основного источника развития интеллектуального потенциала личности, вне которого научно-технический прогресс был бы невозможен. Отмечается необходимость повышения психолого-педагогической и методологической культуры педагогов высшего образования как значимых компонентов в структуре их личности.